Adokin – 3 orrialdea

BRIC

Brusela hiriaren eskualdearen ekonomia zirkularraren programaren esparruan (Programme Régional en Économie Circulaire – PREC/Be Circular) eta BAMB (Building as Material Banks, hemen honi buruzko artikulua) proiektu europarraren laguntzarekin jaio zen BRIC (Build Reversible In Conception) proiektua. Zehazki, efp, ikas-ekinezko heziketa zentruan sortu zen, non besteak beste, eraikuntza ikasketak irakasten diren. BRIC, ekonomia zirkularraren eta itzulgarritasunaren printzipioak ezin hobeki integratzen dituen eraikin jasangarri, modular eta ebolutiboa da. Efp zentruko ikasleentzat eta haiek beraien eskuekin eraikia, etorkizuneko eraikuntzako profesionalak praktika zirkularren inguruan trebatu eta sentsibilizatzeko tresna didaktiko eta pedagogikoa da. Honela, proiektuaren helburu nagusietako bat eraikuntza materialen berrerabilera da. Azpimarratzekoa da, berrerabilera eta itzulgarritasunaren integrazioaz gain, material jasangarrien, autonomia energetikoaren, euri-uren kudeaketaren eta ur grisen berreskuratzearen bidez ere bermatzen duela BRIC proiektuak ingurumen-errendimendua.

Reused materials from BRIC 1 – efp asbl (client), Karbon’ architecture et urbanisme (architecture) – photo courtesy of Karbon’ architecture et urbanisme

Proiektua, ondoz ondoko hiru eraikinez osatuta dago, BRIC 1, BRIC 2 eta BRIC 3, ia osoki aurreko eraikinaren materialez eraikia. Pabilioi bakoitzak itxura, bolumetria eta erabilera propioa ditu. Eraikuntza, dekonstrukzio (desmuntaketa) eta berreraikitze zikloak lau urtetan zehar luzatu ziren eta irrati-estudio erabilera zuen BRIC 3 eraikina, 2021ko ekainean inauguratu zen. BRIC 1 osatzen zuten materialak berrerabiliak ziren arren (xafla metaliko, zurezko zoruak, estaldura eta arotziak), diseinu itzulgarriaren bidez lortu zuten batez ere, berrerabilera estrategia martxan jartzea. Lehenengo deskontrukzioaren ostean, inbentarioa burutu zen eta Karbon’ (Karbon’ architecture et urbanisme) bulegoko arkitektoek BRIC 2-aren diseinuan lan egin ahal izan zuten desmuntatutako materialak integratuz. Logika berdinarekin, arkitektoek, eraikinaren handitzea burutu zuten BRIC 3-an eraldatzeko. Guztira, adar ezberdinetako ehundaka ikaslek formakuntza jaso ahal izan zuten pabilioi ezberdinen eraikuntzan zehar.

BRIC 1 deconstruction and BRIC 2 construction, 2018-2019, Brusels – efp asbl (client), Karbon’ architecture et urbanisme (architecture) – photo courtesy of Karbon’ architecture et urbanisme

Oinarri mugigaien gainean eraikitako plataforman kokatua, BRIC-en egitura zurezko zutabe eta kaxa bidezko sistema batez eraikia zegoen, eta hauek konfigurazio ezberdinen arabera elkartu edo pilatu zitezkeen. Loturak mekanikoak ziren eta torlojuen kokapena markatuta zegoen desmuntaketa errazteko. Xafla metalikoa behin eta berriz erabili zen estalki eta fatxadan, eta hasiera batean estaldura gisa erabili ziren zurezko panelak, neurrira moztu eta teila eta fatxadan ezkata moduan erabili ziren. Buztin estaldura nahiko erraz berrerabili daitekeen arren, ikasleek, berrerabilerarako zur trinkoa, OSB taulak baino egokiagoa dela egiaztatu ahal izan zuten. Gainera, zelulosa isolamendua instalatzen erraza bada ere, deskontrukzio garaian xurgapen prozesua konplexuagoa zela ikusi zuten, egituraren zurezko kaxetan hainbat zulo egin behar baiziren. Zur-zuntzezko panelek malgutasun handiagoa eskaintzen zuten.

BRIC proiektuari buruzko etapa ezberdinei buruzko argiltapenak kontsulta daitezke BAMB proiektuaren web-orrian. Archi Urbain bideoblog-aren web-orrian frantsesez, BRIC 3 proiektuaren azken bertsioa aurkezten duen programa aurki dezakegu.

Amaitzeko, berrerabilera eta etorkizuneko eraikuntza sektoreko eragileen formakuntza protagonistatzat dituen Bruselako beste proiektu bat aipatu nahi dugu. CDR Construction-ek antolatutako lehiaketa baten esparruan, Bruselako ikasleak eraikin modular, desmuntagarri eta garraiagarri bat eraikitzeko lanetan trebatu ziren, MØDÜLL (2015) eta MØDÜLL 2.0 (2017). Informazio gehiago, frantsesez, Guide Bâtiment Durable aldizkarian.

BAMB

BAMB (Buildings As Material Banks) ikerketa eta berrikuntza proiektu europarrak (Horizon 2020), 7 herrialdetako 15 kide bildu zituen eraikuntzaren sektorean logika zirkularra finkatzeko asmoz. Lau urtez, 2015tik 2019rarte, partaideen helburua eraikuntza materialei bere benetako balio itzultzea izan zen, hondakin gisa amaitu ez zezaten. Horretarako bi tresna erabili ziren: materialen pasaportea (Materials Passport) eta eraikinen diseinu itzulgarria (Reversible Building Design). Hauek, zuzentarau, gomendio politiko eta eredu ekonomiko zirkular berriek lagundu zituzten. Sei proiektu piloturi esker, estrategia berri hau probatu ahal izan da. BAMB proiektuaren web-orrian kontsulta daitezkeen zenbait argitalpenek garatutako esperientzien berri ematen dute.

Eraikin itzulgarrien diseinua, eraberritzea sinplifikatuz, barne edo kanpoko eraldaketa eta osagailen berrerabilera, Belgikan(Circular Retrofit Lab eta Build Reversible In Conception), Bosnia-Herzegovina (Green Design Centre) eta Herbeheretan (Green Transformable Building Lab) probatu zen. Honela, dekonstrukzioa, eraldaketa eta berreraikitzea, benetako egoeretan edo modulu esperimentalen bidez probatu ahal izan ziren, berrerabilerari dagokion lekua emanez! Proiektu hauek hezkuntza-dimentsioa ere bazuten, Green Design Center-en helburua adibidez informazio-zentru publiko bilakatzea baitzen. BRIC proiektua (Build Reversible In Conception), lanbide-heziketa zentru baten (efp) ikasleekin eta ikasleentzat eraikia izan zen, eta Circular Retrofit Lab, Vrije Universiteit Brussel (VUB) unibertsitateko ikasleentzat laborategi gisa erabili zen.

Beste diseinu itzulgarri bat ere probatu zen, erakusketa mugikor baten egitura desmuntagarri eta moldakor bat garatuz (Reversible Experience Modules). Erakusketa honetan, berrerabilera ahalbidetzeko sortu ziren produktu eta eraikuntza sistemak erakutsi ziren. Material bakoitzarekin batera pasaporte birtuala aurkezten zen, hondakinak saihesten lagunduko zuen desmuntaketa gida bat. Material pasaportea benetako egoera batean probatu zen Alemanian (New Office Building). Eta jakina, material hauen berrerabilea ahalmena kontutan hartu zen!

Ferme du Rail

Ferme du Rail proiektua, Parisen 19. arrondizamenduan, hiri-nekazaritza lantzen duen auzo-ekipamendua da. Irisgarritasun zaileko lursail batean kokatua, trenbide desafektatu baten ondoan dago eta elkartasun lekua, aterpetxe, jatetxe eta topagunea da. Baserria osatzen duten bi eraikinak, baratze zentral, jatetxe, hangar eta negutegi baten inguruan kokatzen dira. Honi guztiari, gizarteratze prozesuan dauden langileei eta ingeniaritza, arkitektura edo baratzezaintza ikasleei zuzendutako hogei etxebizitza gehitzen zaizkio. Diseinu bioklimatikoaren printzipioen arabera, jatorri naturaleko eta berrerabilerako materialekin eraiki den low-tech baserri hau, permakulturari zuzendua dago eta helburu sozial batekin jaio zen. 2014ean, hiri-proiektu berritzaileen Reinventer Paris deialditik sortu zen.

Ferme du Rail, 2019, Paris – Réhabail (client), Grand Huit (architecture), Mélanie Drevet (landscaping) – photo courtesy of Grand Huit

Proiektuaren sorreran, Gran Huit arkitektura kooperatiba eta Mélanie Drevet paisajista daude. Arkitektura kooperatibak, ekonomia zirkularraren alorrean, zein gizarte eta elkartasun proiektuen inguruan lan egiten du. Auzoko biztanle eta erabiltzaileak, etorkizuneko operadore bihurtuko ziren aktore ezberdinez inguratu ziren. Hala nola, Travail et Vie laneratze enpresa, Atoll 75 eta Bail Pour Tous elkarteak, eta baita proiektuaren sustatzaile izango zen Réhabail erakunde soziala. Hau guztia, kontextu berezi batean garatu zen, Paris hiriak lursailaren jabea izaten jarraitu baitu, 50 urtera luzatzen den eraikuntza-kontratu baten barruan. Botere publikoek erraztutako lursailaren eskuratzea, finantziazio publiko eta pribatu ezberdinez osatzen da. Honek, begirada ekologiko eta sozial handiko programa garatzea ahalbidetu du. Materialen berrerabilera, bi ikuspuntu hauei erantzunez, elementu garrantzitsua izan da diseinatzaileentzat: “Materialak berrerabiltzeak eta gizarteratze-prozesuan dauden pertsonekin lan egiteak (…) logika bera jarraitzen dute. Ez bota eta ez baztertu.”¹

“Honezkero dagoenarekin” eta “geratzen denarekin” egitea, Grand Huit taldeko kideen lan egiteko modu berria bilakatu da. Beraientzat, berrerabilerak, “utzitakoaren balorizazioak”, dimentsio praktikoa du, baina jarrera moral eta politikoa erakusten du batez ere: “berrerabilera ez da «hobi» berrien ustiapena, materia eta pertsonen arreta berri baten aldarrikapena baizik”¹. Ingurumen-aginduez gain, arkitektoentzat, “denontzat, lan baliodun eta ez zapaltzailea lortzeko aukera babesteko”¹ modu bat da. Tokian-tokiko berrerabilera, hiriguneetan artisau eta langile funtzioak barneratzeko era bat da gainera.

Bestetik, berrerabileraren dimentsio memoriala azpimarratzen dute. Izan ere, berrerabileraren kontrako balazta garrantzitsuena ideologikoa da, eta “desiragarri izan daitezkeen utzitako elementuekiko begirada lantzea”¹ komeni da. Materialei eta hauekin lan egiten duten pertsonei, benetako lekua itzultzea, eta hortaz prozesuari, obra momentuari bere benetako balioa ematera daramatza. Helburua, etorkizuneko erabiltzaileak, ahalik eta azkarren elkarretaratzea litzateke, eraikitze-lanetara sarrera erraztuz, baina baita lekuko hainbat aktibitateri hasiera emanez, obra amaitu aurretik. Honela, obra gunea sorkuntzarako espazio demokratiko bihurtzen da, formakuntza kontextua ahalbidetuz. Hainbat laneratzeko enpresa, obrara bertaratuko dira: 16 atal teknikoetatik 5 enpresa hauen esku utzi ziren. Hona hemen arkitekturari bere dimentsio soziala bueltatzeko modu bat, objektu arkitekturarekin gertatzen den ez bezala. Bestetik, proiektuaren BZA bizi-zikloaren analisia burutu zen, eraikinak eskeintzen zituen onuren berri emateko eta bere inpaktu baxuko izaera azpimarratzeko (zurezko egitura, lastozko isolamendua, gaztainondo zurezko estaldura, jatorri naturaleko eta berrerabilerako materialen erabilera). Azterketa honek aldiz, ez du proiektuaren alde soziala kontutan hartzen. Arkitektoek, aspektu hau integratuko luketen aberastasun-adierazle berrien eta proiektu bakoitzaren “koste globalaren” ikuspegiaren alde agertu dira.

Reused stones, Ferme du Rail, 2019, Paris – Réhabail (client), Grand Huit (architecture), Mélanie Drevet (landscaping) – photo courtesy of Mélanie Drevet

Hona hemen, proiektuan berrerabilitako materialen zerrenda:

berritutako etxebizitza sozialetatik berreskuratutako zurezko leihoak, teilatuan balustrada funtzioa betetzen duten jardineran eraldatuak (hareaz igurtzitako zura, panel forman mihiztatua) edo areto komunean buruz jarritako parket gisa erabiliak (zur jatorri berbera, baina oraingoan zatikatua). Hau guztia Atelier R-are-k gauzatu zuen;
Fashion Week ekimenetik berreskuratutako kontraxaflatu oholtzak, geletako armairuak fabrikatzeko erabiliak;
Paris hiriaren biltegitik hartutako galtzada-harriak, lorategiaren antolamenduan erabiliak (harri lehorreko euste-hormak, eskailera-mailak, lauzadura);
Réserve des Arts elkartetik jasotako publizitate-olanak Les Résilientes kolektiboak pertsianan eraldatuak;
faianza lauzak, stock-amaierakoak eta bainuetarako erabiliak (gela bakoitzaren berezko nortasunak muntaia-plano desberdina eskatzen du).

Berrerabileraren aurkikuntza eta honen ikuspuntu ekologiko eta sozial batekiko egokitzapenak, arkitektoak praktika hau garatzera bultzatu ditu. Honela, Parisko 19. arrondizamenduan, Maison des Canaux, proiektua abian da. Ekonomia zirkularraren, sozialaren eta solidarioaren erreferentzia-lekua, berrerabileraren erakusgarri izan nahi du. FCRBE proiektu europearraren (honi buruzko artikulua hemen) barruan garatu den proiektu pilotu honen helburua, tokiko berrerabilerako materialen %70 eta %100 artean integratzea da!

¹ Artikulu hau, Grand Huit kooperatibako kide diren Clara et Philippe Simay-k idatzitako “La Ferme du Rail – Pour une ville écologique et solidaire” liburuan inspiratuta dago. Liburua, 2022an argitaratu zen, Actes Sud argitaletxearen “Domaines du possible” kolekzioaren barruan. Hainbat zitazio atera dira bertatik.

Berrerabilerari dagokionean berriz, 2019an ICEB Café-n Clara Simay-k egindako aurkezpena ikusgarri dago. Eskuragarri berriz, ICEB-aren (Institut pour la Conception Écoresponsable du Bâti) web-orrian.

#DEF – DfD

DfD siglek, Design for Deconstruction edo Design for Disassembly esan nahi dute ingelesez (deskonstrukzio edo desmuntaketarako diseinua). 2020an, Europar Batzordeak, ondoko definizioa proposatzen zuen publikazio batean (Circular Economy – Principles for Building Design) kontzeptu hau azaltzeko : “Approach to the design of a product or structure that facilitates deconstruction at the end of its useful life, in such a way that components and parts can be reused, recycled or recovered for further economic use or, in some other way, diverted from the waste stream”. Sorkuntza eta diseinu fasean bertan, eraikin baten etorkizuneko deskonstrukzio edo desmuntatzea kontutan hartzean datza, partziala edo erabatekoa izan daitekeena. Hau dena, osagaien eta materialen berrerabilera edo birziklatzea sinplifikatzeko, eta aldi berean hondakinen eta lehengaien produkzioa murrizteko. Ikuspegi honek, beraz, deskonstrukzioa eraispena baino onuragarriagoa dela erakutsiko du.

Dena den, eraikinen eta hauen osagaien bizitza baliagarriaren amaierari buruzko gogoetak, ez luke ezkutatu behar, bizitza mugatuko eraikinen ikuspegiak izan dezakeen eragin gaiztoa. Hortaz, eraikinen eta hauen osagaien bizitza baliagarriaren luzatzeaz ere jardun behar da. Dekonstrukzio kontutan hartzen duen eraikin baten sortze prozesuak, bere akzio-eremua moldagarritasunera zabaldu behar du, DfD/A edo Design for Disassembly and Adaptability kontzeptuaren bidez. Desmuntaiaz gain, eraikin baten mantentzea, eraberritzea edo eraldaketa zein honen osagaien konponketa edo ordezkapena ere kontutan hartu beharko dira. Eraikuntzen bizitza baliagarriaren luzapena bultzatzea, materialen ordezkapena edo hauen deskonstrukzioa ahalbidetuz, berrerabilerari behar duen balioa ematen dioten kontzeptuak dira! Honetaz gain, beste estrategia zirkular batzuk, kontzeptu hauetara hurbiltzen dira, hala nola, design for longevity and durability, design for change (DfC) edo eraikin itzulgarrien diseinua (reversible building design). Hemen aipatutako ideia edo kontzeptuak beste arlo batzuetara ere zabal daitezke.

Materialen eta eraikuntza tekniken aukeraketa, design for deconstruction eta diseinu itzulgarriaren prozesuaren muina dira. Materialak iraunkorrak izan behar dute eta hauen arteko mihiztatzeak, desmuntaketa azkar eta merkea ahalbidetu behar du, tresneria astunen erabilera saiheztuz. Loturak, eskuragarriak eta desmuntagarriak izango dira eta finkatze mekanikoak pribilegiatuko dira. Buloi, torloju edo iltze bidezko loturak hobetsiko dira, erauzgarriak ez diren lotura kimikoak beharrean, aglutinatzaile, zigilatzaile, itsasgarri edo soldadura adibidez. Honetaz gain, teknika eta materialei buruzko informazio igorpena ahalbidetu behar da.

Mundu anglosaxoitik datozen gai honen inguruko hainbat lan aurki ditzakegu. EPA-k (United States Environmental Protection Agency) Design for Deconstruction-i buruzko dokumentua eta proiektu pilotuei buruzko informazioa argitaratu du. Bestetik, Hamer Center for Community Design (The Pennsylvania State University) delakoak, Design for Disassembly gaiari buruzko gida idatzi du. Europan, Europar Batzordearen argitalpenaz gain, BAMB proiektu europearrak diseinu itzulgarriari (Reversible Building Design) buruzko protokoloa proposatzen du. Gaiari buruzko beste artikulu bat ikusgarri dago Archdaily web-orrian eta beste bat Arquia Fundazioaren blogean.

Mujeres invisibles

Azken hamarkadetan, nabarmen hazi da estatu espainiarreko arkitektura eskolatan emakume ikasle kopurua: laurogeigarren hamarkadan %15 ziren, eta gaur egun %50 baino gehiago. Hala ere, ikasle kopuruaren handitzeak ez du oraindik esan nahi, arkitekto emakumeen egoera profesionala hobetu denik. Euskadiren kasu zehatzean, Veronica Benedet arkitektoak agerian uzten du, 2020an Emakunderen (Emakumearen Euskal Erakundea) finantziazioari esker burututako “Arquitectas (In)visibles en Euskadi” ikerketan. Lan honek erakusten duenez,“Euskadiko emakume arkitektoek magnitude ezberdineko zailtasunak jasaten dituzte arkitekturaren ia esparru guztietan, bai irakaskuntza eta ikerketa eremuetan, lanbidearen praktika librean zein lidergo postuetan eta, bereziki, beraien ekarpenen gizarte-onarpenean”. Honen adierazgarri da arkitektura eskolen ikasketa-plana, zeinak gaur egun oraindik, jenio eta egile indibidualaren ideia duen ardatz nagusi. Gainera, emakume arkitektoek historian zehar egindako ekarpena eta ondarea alde batera uzten ditu, eta ikasleak emakumezko erreferentziarik gabe geratzen dira. Ikasketa-planak, obra berriari zuzendutako ikasgai formalekiko zaletasuna erakusten jarraitzen du, birgaitze edo zaharberritzearen aurretik, eta arkitekturaren dimentsio soziala ahaztuz.

Ikasketak amaitu ostean, emakumeek lan-mundu maskulinizatu batera moldatzeko eta honekin bat egiteko beharra izanten dute. Lan-esparruan gizonezkoek, gaur egun oraindik, segurtasun eta profesionaltasun handiagoa inspiratzen diote bezeroari, zeinak askotan dudan jartzen duen arkitekto emakumeen ahalmena eta autoritatea. Bestalde, emakume askok pairatzen duten lan-diskiminazio eta prekarietateaz gain, eskola garaian ikasitako eta barneratutako lanbidearekiko erabateko dedikazioak, gehienek lanbidea partzialki edo guztiz uztea eragiten du, bateraezina baita gaur egun oraindik emakumeek betetzen dituzten etxeko lan eta zaintzarekin (ikerketan elkarrizketatutako emakumeen erdiek bakarrik betetzen dituzte etxeko lanak). Honela, emakumeak pixkanaka desagertu egiten dira lan-esparruetatik. Arkitektura eta ingeniaritza zerbitzuetako zein Euskadiko arkitektura elkargoetako kide diren emakumeen ehunekoa, %30 ingurukoa da. Donostiako DAGET-an adibidez, irakasle eta ikertzaileen %24a baino ez dira emakumeak. Saritutako eta argitaratutako emakumeen ehunekoa are txikiagoa da. Veronica Benedet-en ikerketa Euskadin ardaztuta dagoen arren, egoera hau beste leku askotan errepikatzen da. Esanguratsua da adibidez, Denise Scott Brown arkitekto eta hirigileak aitortua izateko egin zuen borroka (El Pais-en honen inguruan argitaratutako artikulua ikusgarri hemen). Baita Bauhaus eskolako edo Espainiako emakume arkitekta aitzindarien ikustezintasuna (gai hauen inguruan El Pais egunkariak argitaratutako artikuluak hemen eta hemen).

Egoera honek, emakume asko arkitektura eta eraikuntzarekin zerikusia duten lan-alternatibak bilatzera bultzatzen ditu. Arkitekto emakumeen ekarpena eta genero-ikuspegia kontutan hartuko dituzten lan-jarduerak eta ingurumen, gizarte, kultura dimentsioa eta talde lanerako joera dutenak. Besteak beste, hirigintza inklusiboa, birgaitzea, zaharberritzea edo berrerabilera bezalako praktikek joera androzentrikoak hausten lagun dezakete, arkitektura inklusiboari lekua eginez. Berrerabileraren sektorea, bere ahalmen eraldatzaileaz ohartzea espero dugu!

Artikulu hau, Verónica Benedet-ek burututako “Arquitectas (in)VISIBLES en Euskadi” ikerketan oinarritzan da. Testua eskuragarri dago Emakunderen web-orrian. Bertan aurretiko antzeko ikerketak biltzen dira, besteak beste, Association of Collegiate Schools of Architecture erakundeak, ACSA (Estatu Batuak eta Kanada), argitaratutako “Where Are the Women? Measuring Progress on Gender in Architecture” ikerketa, Parlour (Australia) web-orriak argitaratutako “Equity and Diversity in the Australian Architecture Profession: Women, Work and Leadership” ikerlana edo TRIGGER proiektu europarra (Transforming Institutions by Gendering Contents and Gaining Equality in Research). Espainiako estatuan, AMAE espainiako emakume arkitektoen elkartea existitzen da (hemen Archdaily web-orrian argitaratutako artikulua). Parisen, emakume arkitektoen batasun internazionala (UIFA) sortu zuten eta Europan Yes We Plan! Nabarmentzekoa da UN DIA | UNA ARQUITECTA web-orriak egiten duen dibulgazio lana. Bestetik, Inés Sánchez de Madariagaren “Matilde Ucelay – La primera arquitecta española” liburua argitaratu da 2022an.

Stars of reuse

Pritzker arkitektura saria Diébédo Francis Kéré (Burkina Faso) arkitektoari eman berri zaio. Aukeraketa honek, sariak distira alde batera uzteko hartu duen joera erakusten du, ingurumena eta gizartea errespetatzen dituzten sorkuntza prozesuetan zentratzeko. Ez da kointzidentzia Pritzker sariaren azken irabazleetako askok, Global Award for Sustainable Design saria ere irabazi izana. Kezka hauen artean, eraikuntza materialen berrerabilera, proiektu askotan zabaltzen ari da. Diébédo Francis Kéré-ren ikuspuntua kolaboratzailea da, eraikuntza metodo tradizionalak berrinterpretatzen ditu eta lurra edo zura bezalako tokiko baliabideen zein berrerabileraren inguruko interesa erakusten du. Eraikitzeko modu errazak eta materialen aukeraketak, besteak beste, biztanleak, autoeraikitze-logikaren barruan, eraikuntza teknikez jabetzea ahalbidetzen du eta tokiko ekonomia garatzen laguntzen dute. Arkitekto honentzat hezkuntza gai bereziki garrantzitsua dela dirudi eskola ugari proiektatu baititu. Lehenik eta behin, lehen mailako eskola eraiki zuen bere jaioterrian Gando-n (2001, Burkina Faso). Antzeko beste proiektu batean, Schorge-ko bigarren hezkuntzako eskolan, eraikuntzaren teilatuaren egitura eta kofratze-paneletatik ikasleen aulkiak egiteko metala eta zura lortuko ziren. Kasu honetan obrako hondakinak baliabide berri bilakatzen dira, bertakoak eta merkeak!

Pritzker sariaren beste garaile batzuk berrerabilera erabiltzen dute. Dudarik gabe, adibiderik ezagunena Wang Shu (Txina) arkitektoarena da, zeinak Amateur Architecture Studio-ren barruan Lu Wenyu-rekin batera, Ningbo-ko historiaren museoa (2008, Txina) sortu zuten. Museoaren fatxadak hiriaren alde zaharraren eraispenetik berreskuratutako materialez apainduak daude. Aurrerago prozesu berbera errepikatuko da. Nabarmentzekoa da Txinako arkitektura tradizionalaren zati bat suntsitu dela. 2006ean Veneziako arkitektura Bienalean, arkitektoak Tiled Garden proiektua eraiki zuen, Hangzhou eskualdean suntsitutako eraikinetatik berreskuratutako 66000 teilarekin eraikiz (Wang Shu-ren obrari buruzko bi artikulu ikusgarri Archdaily-n hemen eta hemen). Bestetik, Anne Lacaton eta Jean-Philippe Vassal arkitektoek Frédéric Druot-ek lagunduta, eraispena irtenbiderik onena izatetik urrun dagoela erakusten digute beraien etxebizitza-blokeen eraldaketa proiektuen bidez. Bien bitartean, Alejandro Aravenak (Txile) eta bere Elemental bulegoak, etxebizitza multzoak sortu zituen, autoeraikuntza eta berrerabilera sustatuz. Diseinu irekiko eraikinak dira (planoak eskuragarri daude bulegoaren web-orrian), biztanleei autoeraikuntza eta berrerabilerarekin zerikusia duten praktikak ahalbidetzen dituztenak. Arkitektoak berak berrerabilera bultzatu zuen 2016ko Veneziako Arkitektura Bienalerako pentsatutako proiektuan 90t material berreskuratu zituenean (artikulua hemen). Balkrishna Doshi (India) arkitektoak ere etxebizitza sozialak eraikitzen ditu. Studio Sangath izeneko bere bulegoak, beste obretatik ekarritako material berrerabiliak erabiliko ditu, hala nola, zeramikazko baldosa ugari (gai honi buruzko artikulua ikusgarri Archdaily-n). Azkenik Shigeru Ban (Japonia), desmuntatu, garraiatu eta hortaz berrerabili daitekeen arkitekturan espezializatu da. Diseinatzen dituen zurezko edo kartoizko egiturak hainbat eremutan erabiltzen dira. Besteak beste, larrialdiko arkitekturan, aldi baterako aterpeak (gai honi buruzko artikulua ikusgarri Archdaily-n), eliza edo kontzertu-areto bat diseinatuz, azken hauek iragankorrak baitira. Ikuspuntu berdina jarraituz arkitektoak bulego-eraikin edo museo nomada bat eraiki zituen. Bestalde, 2015ean Nepalen lurrikararen ondoriozko obra-hondakinetatik berreskuratutako adreiluak erabiliko ditu zurezko egitura zuten eraikuntza berriei gehitzeko (gai honi buruzko artikulua ikusgarri Designboom-n).

Jakina den bezala, berrerabilera ez da arkitektura sarien irabazleetara mugatzen. Izan ere, ezezagunagoak diren beste arkitekto eta eraikitzaileentzat ez bezala, saritutako arkitekto batzuentzat, berrerabilera keinu arkitektoniko puntuala da. Hala eta guztiz ere, sariek, askotan alde batera uzten den praktika hau agerian jartzeko ahalmena dute. Pritzker saria jaso ez duten arkitekturako beste izar batzuk ere berrerabileraren ikusgaitasuna areagotzen laguntzen dute. Kengo Kuma (Japonia) arkitektoak adibidez, tokiko eraikuntzetatik berreskuratutako teila zaharrak erabili zituen China Academy of Art’s Folk Art Museoaren (2015, Txina) fatxadan eta estalkian. Eskala txikiagoan, Murai Masanari Art Museoaren (2003, Japonia) fatxadan eraikin zahar baten materialak erabili zituen. Europan Mecanoo (Herbehereak) bulegoko arkitektoek, harri eta adreilu zaharrez osatutako mosaikoa sortu zuten Netherlands Open Air Museoaren (2000, Herbehereak) fatxada nagusia konposatzeko. Ideia berdina jarraituz, kanal bateko ur-hesi batetik berreskuratutako zutoin-ohol zaharrak erabili zituzten Kaap Skil museoaren (2011, Países Bajos) fatxada eraikitzeko. Honela, bertako biztanleek zur flotatzailea berrerabiltzeko zuten modu tradizionala berreskuratu eta omendu zen (gai honi buruzko artikulua ikusgarri Opalis web-orrian). MVRDV (Herbehereak) bulegoko arkitektoek berrerabilerarekiko interesa erakutsi zuten Bogotá Book Fair-rako (2016, Colombia) eraiki zuten pabilioi herbeheretarra diseinatu zutenean. Bertan erabilitako sistema modularrak elementu desmuntagarriak eta konbinagarriak uztartuko ditu hiriko gune ezberdinetan liburutegi gisa erabiltzeko. Azkenik Snøhetta ( Norvegia) arkitektoen ZEB Pilot House (2014, Norvegia) proiektu pilotua, zero emisio gordindun eraikina lortzeko esperimentua da. Energikoki autosufizientea izateaz gain, berrerabilera material ugariz osatuta dago!

Catedral de Santa María

Tiles stored at the foot of the Santa María cathedral, 2021, Vitoria-Gasteiz – photography by
Adokin

Eraikuntzako materialak berreskuratzeaz eta berrerabiltzeaz ari garenean, bada kasu berezi bat, ondare-eraikinena. Kasu honetan berrerabilerak ingurune eta ekonomi helburuez gain, historikoak ere baditu. Gasteizko Santa Maria katedralaren zaharberritzeak berrerabilera mota honen adibide interesgarriak erakusten dizkigu. Monumentu historikoaren oinarriak 1200 urtekoak ziren eta 2015. urtean UNESCOk Santiago bideko ondasun indibidualtzat jo zuen. Monumentuaren ezaugarrietako bat honen egiturazko arazoak ziren. Eraikina publikoari itxi zitzaion, 1998an Zaharberritzerako Plan Gidatzailea aurkeztu zen eta Santa Maria Katedrala Fundazioaren sortu zen hura kudeatu eta garatzeko. Honekin batera gaur egun oraindik indarrean dagoen katedralaren zaharberritze epea ireki zen.

Zaharberritze prozesuan zehar, funtsezko irizpideetako bat materialak in situ berrerabiltzea izan zen. Berrerabilera posible denean, honek zuraren, harriaren edo zeramikaren elementu historikoen, desmuntaketa, tratamendua eta biltegiratzea eskatzen du, egituraren funtzionamendua hobetzeko birkokatu eta berriz banatu aurretik. Horrela, katedraleko gune ezberdinetako aurreko obrak aprobetxatu ziren. Estalkien berreraikitzean, haritzezko habe ugari eta zeramikazko 13 319 teila berreskuratu ziren, gainjarritako teila kurbo ahur eta ganbilez osatutako katedralaren absidearen estalkian berrerabiliko zirenak. Horietariko asko bizkar-teilak dira, jatorrizko hodi-teilak pieza berriengatik ordezkatuak izan baitziren. Askotan, berrerabilitako piezek beren historiaren aztarnak gordetzen dituzte, hala nola jatorrizko lantegiaren sinadura.

Ondarea babesteko egiten diren horren obra zehatzetan berrerabiltzen diren material historikoak aberastasun gisa ulertzen dira, baina posible al da ikuspegi hori ohikoagoak diren beste materialetara zabaltzea? Santa Maria katedralean egindako lan garrantzitsuetan inspiratu gaitezke eta ondare arruntago bati eta honen materialei aplikatutako berrerabiltzearen balio kulturala onartu eta ezagutu.

Santa Maria katedralaren fundazioaren web orrian iraganeko eta gaur egungo zaharberritze lanei buruzko informazio gehiago aurki daiteke.

Un nouveau musée

Musée de folklore, 2018, Mouscron (Belgium) – Ville de Mouscron, Cellule architecture de la Fédération Wallonie-Bruxelles (Project promoters) – V+ (Architects), Simon Boudvin (Artist) – Lavaert-Lavano, Westvlaamse Steencentrale, Interconstruct (Team) – photography by Simon Boudvin

Mouscron (Belgika) hiriko folklorearen museo berriaren eraikuntza V+ arkitektura bulegoak proiektatu zuen eta bertan adreilu zaharrak berrerabiltzeko modu bitxia aurkitu zuten. Eraikin publikoetan artelanen integrazioa bultzatzen duen dekretuaren esparruaren barnean, Simon Boudvin artista frantsesak honako proposamena egin zuen : « museo berriaren hormetan adreilu zaharrak gehituko ditugu, hauen jatorriari buruzko informazioa bilduz ».

Museoaren eraikuntza, hiriaren historiaren lekuko izan diren eraikin asko desagertzear zeuden momentuan burutu zen. Kasu honetan aldiz, eraikinak eraikuntza material iturri bilakatu ziren : «lantegi, biltegi, langile-etxebizitzak, zinema, komentu, etxebizitza burges, kafetegi eta baserriak, museoaren fatxada hormak hornitu zituzten beraien adreiluekin». Modu honetara, erabilitako adreiluak museo-objektu bilakatzen dira hauen jatorrizko funtzioa mantenduz. Museoa hiri-sarean integratzen da eta adreilu zahar eta berriak horman nahasten dira aparejua jarraituz. Berrerabilitako adreilu proportzioa %25ekoa da. Erabakia bulego teknikoak hartu zuen : adreilu zahar eta berrien konbinazioak, berrerabilerak proba eta egonkortasun kalkuluetan duen impaktua mugatzen du. Guztira proiektuan 28500 adreilu berrerabili ziren, 34 m³ gutxi gorabehera (iturria Opalis).

Eraikina dilatazio-junturen bidez banatutako bolumenez osatuta dago. Bolumen bakoitzak, tamainaren, hauen hormetan erabilitako adreiluen edo barruan ikusgarri dauden obren arabera, aktibitate konkretu bati egiten dio erreferentzia, eta beraz eraikin konkretu bati. Berrerabileraren dimentsio kulturalak garrantzitsua dirudien arren, honek ez du militante edo luxuzkoa izan nahi. Hormak, karez zurituak daude eta berrerabilitako adreiluak hauen azalera latzak bereizten ditu.

Musée de folklore, 2018, Mouscron (Belgium) – photography by Simon Boudvin

Adreiluen bilketa, hauen txertaketa museoaren hormetan eta honen inguruan Simon Boudvin artistak burututako dokumentazio lanari esker, proiektuari buruzko liburua argitaratu zen. Bertan burututako lana deskribatzen da, museo berria eta adreiluen jatorri ziren eraikinak. Artikulu honen izenburua eta zitazioak liburu honetatik ateratakoak dira : Simon Boudvin, (2018), UN NOUVEAU MUSÉE, Accattone eta MER. Paper Kunsthalle.

RE2020

Parisen eraikuntza materialen berrerabileraren sektorearen inguruko sindikatua sortzear dauden momentuan, Frantzian praktika honen aldeko interesak gora egin du. Honen erakusle da gaur egungo legediaren testuingurua. Aurreko artikulu batean Egiteko lizentzia (Permis de faire) eta honekin erlazionatutako lizentzien inguruan, efektu baliokideen printzipioaz eta PEMD diagnostikoaz (lien) aritu ginen. Oraingo honetan berrerabilerarentzat onuragarria den beste erraminta baten inguruan arituko gara: Réglementation Environnementale 2020 (Ingurumen-araudia) RE2020 deiturikoa.

ELAN legean aurrikusia (2018), helburua eraikin berrien energia eta ingurumen-inpaktua mugatzea da. RE2020 araudiak, isolamenduaren bitartez eraikinen errendimendu energetikoaren hobekuntza eta kontsumoaren gutxitzea bilatzen zuen RT2012-a ordezkatzen du. Soiltasun energetikoa eta energiaren deskarbonizazioa jomuga dira RE2012 araudian, baina helburu berriak gehitzen dira oraingoan: eraikinen moldagarritasuna bero handiko egunetan eta eraikinen ingurumen inpaktua murrizteko nahia besteak beste. Horretarako denboran zehar alda daitezkeen mugak ezartzen dira. Azken puntu honek materialen berrerabileran eragina du. Araudiak, bizi-zikloaren analisian (BZA) oinarritutako metodologia berria aurkezten du. Honek eraikin batek bere bizitzan isuriko dituen Berotegi Efektuko Gas (BEG) guztiak hartzen ditu kontuan, eraikuntza fasetik eraisten den momenturarte. Eraikin berri baten kasuan, bi fase hauek (eraikuntza eta eraispena) 50 urteko denbora-tartean isuriko dituen emisioen %60-%90-a suposatzen dute. Eraikin baten isurtzeak eraikuntza fasetik kontutan hartzeak, eraikitzeko moduan eragina izango du, emisio gutxiko soluzioen aldeko apustua eginez, berrerabiltzea barne. Gainera, BZA dinamikoaren (ez estatikoa) aukeraketak garrantzi handiagoa ematen die bizi-zikloaren hasieran isuritako BEG-ei.

Hainbat legeek RE2020-aren exijentziak azaltzen dituzte eta CCH frantsesa (Code de la construction et de l’habitation), Espainiako Eraikuntza Kode Teknikoaren baliokidea berrantolatzen dute. Dekretu batek (arrêté du 4 août 2021), eraikinen ingurumen inpaktuaren kalkulu metodoa zehazten du eta berrerabileratik eratorritako osagarrien erabilerari loturiko araua barneratzen du. Bertan berrerabilera elementuek ingurumen-inpakturik ez dutela adierazten da. Beraz bizi-zikloaren modulo guztien inpaktu-baloreak nuluak dira. Eraikuntza fasetik eraikinen ingurumen-inpaktua kontutan hartzea berrerabileraren aldekoa den arren, berrerabileratik eratorritako materialak BEG gehigarririk isurtzen ez dutela kontsideratzeak, praktika honen erakargarritasuna areagotzen du!

RE2020-a betetzea derrigorrezkoa da 2022ko urtarrilaren 1etik aurrera, etxebizitza indibidual eta kolektibo berrientzat, eta nahitaezkoa izango da 2022ko uztailaren 1etik aurrera, bulego eta lehen zein bigarren hezkuntzako eraikinentzat. Eraikin tertziarioek aurrerago hartu beharko dute kontutan araudi berri hau.

RE2020 araudiaren inguruan informazio gehiago lortzeko, Ministère de la Transition Écologique (Trantsizio Ekologikoko Ministerioa) frantsesaren webgunea ikusgarri.

Collectif Etc – 3

Michelet garden, 2012, Colombes (France) – photography © Collectif Etc

Palet zura berrerabilera proiektuetan sarritan erabiltzen den elementua izan arren, bada beste material estandarizatu bat modu interesgarri batean erabili zena. 2012an Michelet lore-baratzearen antolaketa proiektuan, hormigoi blokeentzat erabiltzen diren lehortze panelak baliatu ziren. Kasu honetan panelek 140x110x4 cm neurtzen zuten eta ertzak profil metalikoen bidez indartuta zeuden.

Michelet lore-baratza, atelier d’architecture autogérée-k (aaa) garatutako R-urban proiektuaren elementuetako bat da. Tokiko sareen eta zirkuitu motzen logika jarraituz, ekonomia sozial eta solidarioa bultzatzen duen proiektu honek, hainbat gairen inguruan artikulatzen ziren sektore ezberdinak biltzen ditu : etxebizitza (EcoHab), birziklapena (RecycLab) eta hiri-nekazaritza (AgroCité). Collectif Etc taldeak, AgroCité-k garatzen duen lorategiaren proiektuan parte hartu zuen. Auto-eraikuntza eta berrerabilera proiektuaren aspektu garrantzitsuak ziren noski! Kolektiboaren esku-hartzea, ardatz zentral baten bidez loturik zeuden gune tekniko eta elkargune baten garapenean oinarriturik zegoen. Eraikuntza sistemak, zurezko panelen neurri estandarizatuetan oinarritutako trama erregularra jarraitzen zuen. Hauek espazio ezberdinen zoru eta hormak estaltzen zituzten. Diseinuaren erregulartasunak etorkizuneko gehitze eta moldatzea ahalbidetzen zituen.

Lehortze-panelak, zein obran errekuperatutako edo hornitzaile espezializatuei erositako bigarren eskuko eraikuntza materialak, Collectif Etc lanaren bidez balioztatuak izan ziren eta gainera atelier d’architecture autogéréek Agro-Cité-k proiektu nagusian erabili zituen. Baliabide hauek, proiektuaren webgunean zerrendatuak agertzen dira. Agro-Cité proiektua osatzen zuten elementuak (zurabeak, leihoak, ateak…) berriz ere berrabiliak izan ziren lekualdatzearen ostean. 2018an proiektua desmuntatu eta Gennevilliers-en kokatutako gune berri batean berreraiki zen.

Lehortze-panelei buruzko informazio teknikoa Opalis webgunean dago eskuragarri. Espainian erabiltzen diren panelen ezaugarri teknikoak ezberdinak izan daitezke txikiagoak baitira. Bigarren eskukoak lortzea posible izaten da. Zurez egindako panelez gain, plastikozkoak edo metalezkoak ere aurki ditzakegu.