Downcycling hitz ingelesak, birziklatze mota bati egiten dio erreferentzia. Euskarazko itzulpena aurkitu ez dugun arren, gazteleraz infrarreciclaje (edo infraciclaje) esaten zaio. Hau, jatorrizko objektuek edo materialek baino kalitate, balio edo erabilgarritasun txikiagoa duten produktuak fabrikatzeko birziklatze modu bat da. Dekonstrukzio prozesuetatik berreskuratutako hormigoiaren kasua, bereziki deigarria da. Izan ere, dekonstrukzio prozesu batetik berreskuratutako hormigoiaren zati handi bat, errepideen eraikuntzarako betelan material gisa erabiltzen da (gai honen inguruan, Bellona fundazioaren, nazioarteko ingurumen GKE-a, artikulua irakurgarri). Kasu honetan, materialaren balioaren galera agerikoa da.
Lehenago ikusi dugun moduan, berrerabilera beharrean birziklapena aukeratzen denean, honek lehengaien ekarpen eta energia gastu handiagoa eskatzen ditu. Sarritan birziklapenaren barruan ezkutatzen den Downcycling-ak (infrarreciclaje) gainera, maila gutxiagoko produktua eskuratzea gehitzen dio. Hona hemen berrerabileraren aldeko beste arrazoi bat! Hala ere, downcycling-aren kontrako kontzeptua ere existitzen da. Upcycling-ak (gazteleraz suprarreciclaje), hondakinen balorizazioari garrantzi handia ematen dio. Downcycling eta upcycling terminoei buruz Residuos Profesional-en artikulua ikusgarri hemen.
CHARM (Circular Housing Asset Renovation & Management) proiektu europarraren (Interreg North-West Europe) helburu nagusietako bat etxebizitza sozialen kudeaketan, eraberritzean eta eraikuntzan, materialen berrerabilera optimizatzea da. Izan ere, proiektuak gaur egun eraikuntza eta eraispen hondakinen (EEH) birziklapena hobetzeko joeratik urrundu nahi du, askotan downcycling (infrarreciclaje) batera eramaten duena. Hemen, beraz, eraikuntzako materialak ahalik eta hobekien berrerabiltzea dago jokoan. Erakustaldiaz gain, CHARM proiektuaren beste helburua, bazkide eta sektore guztiak ikuspuntu berritzailea integratzea da. Proiektu honek, etxebizitza sozialeko erakundeak eta etxebizitzaren eta ikerketaren inguruko beste eragileak TU Delft (Delft University of Technology) unibertatsitatearen inguruan biltzen ditu. Guztira, erakunde bazkide hauen lanari esker, downcycling-etik 40.000 tona material salba daitezkeela iragarri dute!
CHARM proiektuak, beste proiektu europarren, FCRBE edo BAMB, helburu antzekoak ditu. Haiekin elkarlanean aritzen den arren, etxebizitza sozialari aplikatutako ekonomia zirkularra du ardatz. Honela, etxebizitza sozialeko erakundeen elkarlanari esker, lau herrialde ezberdinetan garatu diren proiektu pilotuetan, material berrerabilien zirkulazioa ahalbidetzen duten estrategia zehatzak ezarri dituzte. Zuzentarauak emateak eta truke-plataformak ezartzeak, estrategiak garatzen lagundu behar dute. Hauek, eraberritze edo eraikuntza berrian, bai in situ edo ex situ burututako berrerabileran eta baita berrerabilera helburu duen diseinu zein eraikuntzen kasuan ere aplikatu daitezke.
Honela, Ingalaterran, GreenSquareAccordekimenak, zurezko etxebizitzak eraiki zituen, hauen muntaia, desmuntaia, birmuntak eta etxebizitzen osagaien berrerabilera sustatzeko helburuarekin. Frantzian, Paris Habitatproiektuak aurretik garatutako proiektu pilotuetako esperientzia erabiliko du, hainbat eraberritze lan burutzeko (Ville de Paris eta Backacia-rekin lankidetzan), beraien berrerabilera bolumena bikoiztu eta materialen truke plataforma bat eratzeko. Material berrerabilien erabileran kontzientziatzeko helburuarekin, Woonbedrijfproiektu herbeheretarrak, etorkizuneko maizterrak eta auzoteria, etorkizuneko dekonstrukzioa ahalbidetzeko diseinatutako eraikuntza berrien sortze-prozesuan sartu ditu. Azkenik, Belgikan, Zonnige Kempen proiektuak (Rotor-ek lagunduta), bilketa eta berrerabilera in situ integratzen dituen eraberritzea eta materialen trukerako plataforma baten sorrera garatu ditu. Era berean, dekonstrukziotik datozen materialen berreskuratze-tasa eta eraispen bidez egindako antzeko proiektu batena alderatuko ditu.
Hemen, proiektu pilotu ezberdinen deskribapen zehatzagoa aurki daiteke.
LIFE Reusing Posidonia, 2017, Sant Ferran (Formentera, Balearic Islands) – foto: José Hevia (courtesy of IBAVI)
Formenteran, Balear Uharteetan burututako LIFE Reusing Posidonia proiektuaren xedea, etxebizitza-sozial eraikin baten aztarna ekologikoa nabarmenki murriztea zen. Horretarako, tokiko baliabideak eta artisau teknikak erabili ziren, irtenbide horien bideragarritasuna frogatzeko asmoarekin. Helburua, eraikuntzari loturiko CO2 isuriak eta hondakin ekoizpena %50ean gutxitzea zen, proiektuaren kostu gehigarria %5tik behera mantenduz. Klima-aldaketaren ondorioetara egokitu nahi duen proiektu hau 2018an amaitu zen, eta bertan babes ofizialeko 14 etxebizitza sortu eta monitorizatu ziren. LIFE programa europearraren barruan (LIFE12/ENV/ES/000079, LIFE+ 2012), etxebizitza babestuen sustapena oinarritzat duen Instituto Balear de la Vivienda (IBAVI) erakunde publikoak zuzendu zuen proiektua, Balear uharteetako autonomia erkidegoko energiaren eta aldaketa klimatikoaren zuzendaritza nagusiarekin lankidetzan. Beraien helburuak lortzeko, IBAVI-ko arkitektoak arkitektura tradizionalean inspiratu ziren, tokiko baliabideak erabiliz. Tartean posidonia itsas-landarea. Hondartzetara iristen diren hosto hilak isolamendu eta material berrerabili gisa erabiltzen ziren!
LIFE Reusing Posidonia, 2017, Sant Ferran (Formentera, Balearic Islands) – foto: José Hevia (courtesy of IBAVI)
Ingurumen-onurez gain, alderdi ekonomikoa eta soziala ere garrantzitsuak dira proiektuaren arduradunentzat. Beraien esanetan: “1500km-tara kokatzen den industria kimikoan inbertitu beharrean, aurrekontu berdina erabiliko dugu kualifikazio txikiko eskulanean”. Etxebizitza soziala bultzatzeaz gain, tokiko artisau-industria ekologikoa sustatu nahi zuten. Teknologia baxuko arkitekturaren garapena, uhartean eskuragarri dauden baliabideen (arenisca, arcilla, cerámica, cal aérea), ingurumen-ziurtagiria inportatutako materialen (madera, cal hidráulica) eta material berrerabilien erabilera, helburu hauek lortzeko konbinazioa ezinhobea da. Honek guztiak, diseinu fasetik material hauek integratzeko eraikitze-sistemak kontutan hartzea eskatzen du. Era berean, eraikinaren energia-efizientzia azpimarratu zen, kasu honetan A klasekoa, bereziki hormigoi zelularra erabiliz. Arkitektura tradizionalaren eragina, etxebizitzen diseinu bioklimatikoan ere nabari da. Pergola, pertsiana eta atari-aterpeak ez dira soilik apaingarri, eta fatxadan jarritako kableek landare igokarien garapena errazten dute.
Reused construction pallets and dry Posidonia, LIFE Reusing Posidonia, 2017, Sant Ferran (Formentera, Balearic Islands) – foto: IBAVI (courtesy of IBAVI)
Proiektuaren funtsezko elementuetako bat posidonia da, hondartzen kontserbaziorako ezinbestekoa den alga babestua. Hau erabili ahal izateko baimena behar da. Hala ere, hondartzetara iristen den posidonia kantitate handiak, gainbegiratuta, gaineko geruza jasotzeko aukera ematen du. Gehiegizko bolumen horiek, uharteko eraikuntza berrien isolamendua burutzeko erabili ziren. Bestetik, zenbait probatan ikusi zen moduan, behin lehortzen denean ez du tratamendu osagarririk behar, itsasoko gatzak konserbatzaile eta biozida gisa jarduten baitu.
Reused woodwork in interiors and gates, LIFE Reusing Posidonia, 2017, Sant Ferran (Formentera, Balearic Islands) – foto: José Hevia (courtesy of IBAVI)
Posedonia algaren ustiapenaz gainera, berrerabilerak ere garrantzi handia du proiektuan. Honela, etxebizitzen barneko arotzeriak berrerabilitako ate eta leihoz osatuta daude, eta beheko solairuko kanpoko ateak somier zaharretatik ateratako pinu zurez eginak daude. Berrerabilitako elementu hauek Mallorcako Fundació Deixalles-ak (ingurumen eta hondakinen kudeaketa arloetan lan egiten duen ekonomia solidarioaren fundazioa) eman zituen. Zur zaharrez egindako ate eta leihoak neurri moldaketak izan zituzten, eta panel labainkor moduan erabili ziren, hauen integrazioa errazteko. Guztira, ehun elementu baino gehiago berrerabili ziren! Induskatutako lurren edo homigoi zelular obra-hondakinez bestalde, hainbat palet berrerabili ziren, hauek bueltan penintsulara bidaltzea oso garestia baitzen. Paletak estalkian erabili ziren, posidonia banatu ondoren, OSB panelak eusten zituen bigarren mailako egitura gisa.
Azkenean, hondakinak eta CO2 isuriak murrizteko hasierako helburuak erraz lortu ziren. CO2 isurien gutxitzea adibidez %63koa izan zen. Proiektuak jarraitzen duen logikak, diseinu bioklimatikoa, artisau tekniken erabilera eta tokiko material edo berrerabilien erabileratik hasita, helburu sozialera arte, berrerabilera, beste printzipio batzuekin batera, arkitekturaren eta eraikuntzaren ikuspegi berri baten osagaitzat hartzearen garrantzia erakusten du. Lan egiteko modu berriak dira, non eskura dauden berrerabilera materialak, baliabide naturalak bezala, une bakoitzean ezberdinak izaten diren. Balear uharteetan arotzeriak eta posidonia izan dira, zeintzuk erabiliko ditugu beste leku batzuetan?
Proiektuaren web-orriko eduki guztia eta artikulu honetan azaldu duguna, Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike (CC BY-NC-SA) 4.0. lizentziapean eskuragarri dago. Gainera, proiektuan sakontzen duen argitalpen bat aurki daiteke, hemen deskargatu daitekeena. Honetaz gain, proiektuari eskainitako erakusketa ibiltaria aurkeztu zen Sevilla, Madril eta Bartzelonan.
Proiektuaren filosofia, beste batzuentzan inspirazio bilakatu zen. Honela 2021ean IBAVI-ko arkitektoek zuzendutako etxebizitza sozial proiektu bat burutu zuten. Bertako hareharri eta posidoniaz gain, estalkian kofratze-panelak berrerabili ziren. Arquitectura Viva aldizkariaren web-orrian, honi buruzko artikulu bat eta Formenterako proiektuari buruzko hau aurki ditzakegu.
Porto Marghera workshop with salvaged wood, 2013, Venice – Iuav (client), TYIN tegnestue (architecture), students from Iuav (build by) – photo courtesy of TYIN tegnestue
Lehenago artikulu honetan aipatutako BRIC eta MØDÜLL proiektu belgikarrak, berrerabilera eta formakuntza uztartzen dituzte, eta bereziki eraikuntzarekin erlazionatutako ofizio teknikoetako ikasleei zuzenduda daude. Beste proiektu batzuk berriz, arte eta arkitektura eskoletako ikasleei bideratuta daude. Jarraian, berrerabilerarekin esperimentatzeko forma antzekoa duten proiektu ezberdinak aurkeztuko dizkizuegu:
Brighton Waste House, %85ean eraikuntzako hondakinez osatutako eraikina da, University of Brighton-ren (Erresuma Batua) eremuan kokatua, ikasleek egunero erabiltzen dute. Guztira, arkitektura, diseinu eta eraikuntzako 300 ikaslek parte hartu zuten eraikuntzan, 2013 eta 2014 artean, besteak beste, Duncan Baker-Brown arkitektoaren zuzendaritzapean. Azken honek, FCRBE proiektuaren barnean garatu zen School of Re-construction zelakoan parte hartu zuen aurretik eta “The Re-Use Atlas: A Designer’s Guide Towards a Circular Economy” liburuaren egilea da.
Rural Studio, School of Architecture, Planning and Landscape Architecture of Auburn University (Alabama, EE. UU.) unibertsitatearen sortze-gauzatze programa bat da. Helburua, ikasleak arkitektura proiektuen testuinguru sozialaren inguruan sentsibilizatzea, eta aldi berean, kolektibo zaurgarrientzako eraikinak egitea da. Mila ikasle inguruk 200 proiektu ezberdinetan parte hartu dute, tokiko material merkeei lekua eginez, horietariko asko berrerabiliak.
RAKEerakusketa espazioa (RAKE Visningsrom), 2011ean, Trondheim, Oslo eta Bergen-ko arkitektura eskolako ikasleek eta ikasleentzat egindako tailer baten emaitza da. 2014ean, pabilioia tokiz aldatu zen, materialen berrerabilera agerian jarriz. Fatxadaren kanpoko azala osatzeko, leiho berrerabiliak erabili ziren. Proiektu honen inguruko artikulua ArchDaily web-orrian irakur daiteke.
TYIN Tegnestue bulegoko arkitektoak, aurretik RAKE erakusketa espazioaren eraikuntza prozesuan parte hartu zutenak, ikasle askorekin lan egiteko ohitura zuten haien proiektuetan, tokiko materialak eta material berrerabiliak integratuz. Halaber, proiektuetariko asko bertako komunitateekin kolaborazio estuan garatu ziren, Asian batez ere, baina baita Europan ere. Porto Marghera proiektua adibidez, 2013an Venezian, Iuav-ko (Veneziako unibertsitatea) ikasleen laguntzarekin burutu zen. Proiektua, aurreko urteko Arkitektura Bienaleko Kanadaren pabilioitik ateratako zurarekin eraikitako egitura multzoa zen. 2013an Lista-n (Norvegia), Tecnológico de Monterrey-ko, Puebla (México) eta NTNU-ko (Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet, Norvegia) ikasleek guztiz itzulgarria zen zurezko pabilioi (Lyset paa Lista) baten garapenean parte hartu zuten.
Santiago Cirugeda arkitekto sevillarrak, Recetas Urbanas arkitektura bulegoaren bitartez, autoeraikuntza, autogestioa eta esperimentazioa sustatzen ditu herritarren partaidetza eta jabetze logika jarraituz. Bere gai gustokoenetako bat materialen berrerabilera da eta bere proiektuetan ikasle ugarik parte hartu dute. Honela, 2004ean, material berrerabiliak erabiliz eta Granadako unibertsitateko ikasleen laguntzarekin, Aula Abierta espazioa eraiki zen. Geroago, 2012an desmuntatua eta Sevillan berreraikia izan zen. 2016an, Madrilgo Diseinuko Goi Eskolaren handitzea inauguratu zen, ikasleen lanari esker ikasle eta irakasleentzat pentsatua. La Escuela Crece proiektua eraikitzeko erabilitako materialen %85a berrerabilia da.
Frantzian, duela 15 urte sortutako Bellastock festibalak, urtero 1:1 eskalan egindako hiri iragankor baten sortzea proposatzen die arte eta arkitektura eskoletako ikasleei. Festibala, izen bereko arkitektura kooperatibak sortu zuen. Esperimentuak, besteak beste, materialen berrerabilerarekin lotura dute. Festibala atzerrian ere garatu zen, Madrilera iritsi zen, 2012an, 2013an eta 2014. urtean, Madstock taldearen gidaritzapean.
Frantzian, Pôle 21 hezkuntza-proiektuaren eta ENSA (École Nationale Supérieure d’Architecture) Marseillako bere irakaskuntzaren esparruan, Marc Huygen, “La poubelle et l’architecte – Vers le réemploi des matériaux” liburuaren egilea eta 2009an abian jarri zen berrerabilerarako sare europarraren bultzatzaileetako bat, material jasangarri edo berrerabiliak erabiltzen dituzten esperimentuetan parte hartu zuen. ENSA Marseille eta UGA (Université Grenoble Alpes) Grenoble-ko, eta geroago ENSA Grenoble-ko ikasleak materialen bilketan eta autoeraikuntzan jardun ziren Barjols herrian, eta duela gutxi, Correns eta Eurre herrietan. Informazio gehiago lortzeko, Plaine page edizioek argituratutako “Pôle 21 – 2 ans de réemploi à Barjols” obra kolektiboa edo UGA-ren web-orrian ikus daitekeen artikulua kontsulta daitezke. Lehendik, 2010tik 2012ra, logika berdina jarraituz, Jean-Marc Huygen-k hainbat ikaslek lagunduta, antzinako tabako fabrika batean burutu ziren esperimentuetan parte hartu zuen, Friche la Belle de Mai (Marseilla). Honi buruzko informazio gehiago aurki daiteke web-orri honetan.
Arkitektura eta ingeniaritzako ikasleentzat eraikuntzan berrerabileraren hastapen gisa, NA architecture (Francia) agentziak ikuskatuta, bizikletentzako aterpeen bi propotipo burutu eta aurkeztu ziren Grenoblen.
Cyrille Hanappe (AIR Architectures eta Actes et Cités) arkitekto frantsesak, ENSA Paris-Belleville eta ENSA Bretagne eskoletan burutzen duen irakaskuntzaren barruan, ikasleak, egoera larrian dauden biztanleekin lan egitera eramaten ditu, berrerabileraz baliatuz. Besteak beste, txabola auzo batean bizi ziren biztanleentzako, sukalde kolektibo (ate eta leihoen berrerabilera), harraska eta komunitate-areto baten (zurezko mudantza-kaxa, kartel eta leihoen berrerabilera) diseinuan parte hartu zuten.
Berrerabilerarekin zerikusia duten esperimentuak burutzen dituen Atelier Na (Francia) bulegoak, udako eskola, mintegi edo partaidetza-obretan parte hartu zuten, eta Estrasburgo-ko (Francia) Institut National des Sciences Appliquées (INSA) eskolako ikasleekin batera, material berrerabiliekin eraikitako bi modulu gauzatu zituzten.
Raumlaborberlin (Alemania) arkitekto kolektiboak, hondakin kontsideratzen diren materialekin egindako partaidetza proiektuetan espezializatua, 2011an, Officina Roma eraikitzeko tailer bat antolatu zuten. Villa iragankor honen eraikuntzan Italia osoko ikasleek parte hartu zuten, eta besteak beste, botila, auto-ate eta gasolina bidoiez osatuta dago. Proiektua, MAXXI (Museo nazionale delle arti del XXI secolo) museoak proposatuta “Re-Cycle: Strategies for Architecture, City and Planet” erakusketaren esparruan egin zen 2012an Erroman. 2018an, Berlinen, kolektiboak hainbat ikaslerekin batera Floating University eraiki zuen, gaur egun elkarte den, ikasketa eta ikerketa gunea. Officina Roma-ren inguruan, artikulu hau ikus daiteke Designboom web-orrian. Floating University proiektuari buruz, ArchDaily atariko beste artikulu hau.
2019an Heilbronn (Alemania) hirian egindako German National Garden Show (BUGA) ekimenaren esparruan, Karlsruher Institut für Technologie (KIT) zentruko ikasleek irakasleekin batera Mehr.WERT.Garten (Added.VALUE.Garden) eta Mehr.WERT.Pavilion lorategi eta pabilioiaren sorkuntzan parte hartu zuten. Pabilioia eta honen ingurunea material berrerabiliz eta birziklatuz osatuta daude nagusiki, egitura osatzen zuen metal berrerabilia edo fatxada inguratzailea eraikitzeko beira adibidez.
2022an Aalborg (Dinamarka) hirian, bosgarren International Conference on Structures and Architecture konferentziaren barruan burututako Ephemeral Permanence 1:1 tailerrak, unibertsitate ezberdinetako ikasleei eraikuntza zirkularrarekin esperimentatzea ahalbidetu zien. Experimentu honen osagaiak, materialen berrerabilera (zutabe metalikoak, zurezko habeak eta panelak, hormigoi blokeak, adreiluak, teilak) eta guztiz desmuntagarria zen pabilioi txiki baten diseinua (muntaiareko baraila metalikoen eta soka elastikoen erabilera) izan ziren. Proiektuaren ikuskatzaileak ere hainbat unibertsitatetik etorriak ziren (Aalborg University, ETH Zürich eta University of Antwerp). Hona hemen gai honen inguruan ArchDaily argitaratutako artikulua.
BRIC 3 model – efp asbl (client), Karbon’ architecture et urbanisme (architecture) – photo courtesy of Karbon’ architecture et urbanisme
Brusela hiriaren eskualdearen ekonomia zirkularraren programaren esparruan (Programme Régional en Économie Circulaire – PREC/Be Circular) eta BAMB (Building as Material Banks, hemen honi buruzko artikulua) proiektu europarraren laguntzarekin jaio zen BRIC (Build Reversible In Conception) proiektua. Zehazki, efp, ikas-ekinezko heziketa zentruan sortu zen, non besteak beste, eraikuntza ikasketak irakasten diren. BRIC, ekonomia zirkularraren eta itzulgarritasunaren printzipioak ezin hobeki integratzen dituen eraikin jasangarri, modular eta ebolutiboa da. Efp zentruko ikasleentzat eta haiek beraien eskuekin eraikia, etorkizuneko eraikuntzako profesionalak praktika zirkularren inguruan trebatu eta sentsibilizatzeko tresna didaktiko eta pedagogikoa da. Honela, proiektuaren helburu nagusietako bat eraikuntza materialen berrerabilera da. Azpimarratzekoa da, berrerabilera eta itzulgarritasunaren integrazioaz gain, material jasangarrien, autonomia energetikoaren, euri-uren kudeaketaren eta ur grisen berreskuratzearen bidez ere bermatzen duela BRIC proiektuak ingurumen-errendimendua.
Reused materials from BRIC 1 – efp asbl (client), Karbon’ architecture et urbanisme (architecture) – photo courtesy of Karbon’ architecture et urbanisme
Proiektua, ondoz ondoko hiru eraikinez osatuta dago, BRIC 1, BRIC 2 eta BRIC 3, ia osoki aurreko eraikinaren materialez eraikia. Pabilioi bakoitzak itxura, bolumetria eta erabilera propioa ditu. Eraikuntza, dekonstrukzio (desmuntaketa) eta berreraikitze zikloak lau urtetan zehar luzatu ziren eta irrati-estudio erabilera zuen BRIC 3 eraikina, 2021ko ekainean inauguratu zen. BRIC 1 osatzen zuten materialak berrerabiliak ziren arren (xafla metaliko, zurezko zoruak, estaldura eta arotziak), diseinu itzulgarriaren bidez lortu zuten batez ere, berrerabilera estrategia martxan jartzea. Lehenengo deskontrukzioaren ostean, inbentarioa burutu zen eta Karbon’ (Karbon’ architecture et urbanisme) bulegoko arkitektoek BRIC 2-aren diseinuan lan egin ahal izan zuten desmuntatutako materialak integratuz. Logika berdinarekin, arkitektoek, eraikinaren handitzea burutu zuten BRIC 3-an eraldatzeko. Guztira, adar ezberdinetako ehundaka ikaslek formakuntza jaso ahal izan zuten pabilioi ezberdinen eraikuntzan zehar.
BRIC 1 deconstruction and BRIC 2 construction, 2018-2019, Brusels – efp asbl (client), Karbon’ architecture et urbanisme (architecture) – photo courtesy of Karbon’ architecture et urbanisme
Oinarri mugigaien gainean eraikitako plataforman kokatua, BRIC-en egitura zurezko zutabe eta kaxa bidezko sistema batez eraikia zegoen, eta hauek konfigurazio ezberdinen arabera elkartu edo pilatu zitezkeen. Loturak mekanikoak ziren eta torlojuen kokapena markatuta zegoen desmuntaketa errazteko. Xafla metalikoa behin eta berriz erabili zen estalki eta fatxadan, eta hasiera batean estaldura gisa erabili ziren zurezko panelak, neurrira moztu eta teila eta fatxadan ezkata moduan erabili ziren. Buztin estaldura nahiko erraz berrerabili daitekeen arren, ikasleek, berrerabilerarako zur trinkoa, OSB taulak baino egokiagoa dela egiaztatu ahal izan zuten. Gainera, zelulosa isolamendua instalatzen erraza bada ere, deskontrukzio garaian xurgapen prozesua konplexuagoa zela ikusi zuten, egituraren zurezko kaxetan hainbat zulo egin behar baiziren. Zur-zuntzezko panelek malgutasun handiagoa eskaintzen zuten.
Amaitzeko, berrerabilera eta etorkizuneko eraikuntza sektoreko eragileen formakuntza protagonistatzat dituen Bruselako beste proiektu bat aipatu nahi dugu. CDR Construction-ek antolatutako lehiaketa baten esparruan, Bruselako ikasleak eraikin modular, desmuntagarri eta garraiagarri bat eraikitzeko lanetan trebatu ziren, MØDÜLL (2015) eta MØDÜLL 2.0 (2017). Informazio gehiago, frantsesez, Guide Bâtiment Durable aldizkarian.
BAMB (Buildings As Material Banks)ikerketa eta berrikuntza proiektu europarrak (Horizon 2020), 7 herrialdetako 15 kide bildu zituen eraikuntzaren sektorean logika zirkularra finkatzeko asmoz. Lau urtez, 2015tik 2019rarte, partaideen helburua eraikuntza materialei bere benetako balio itzultzea izan zen, hondakin gisa amaitu ez zezaten. Horretarako bi tresna erabili ziren: materialen pasaportea (Materials Passport) eta eraikinen diseinu itzulgarria (Reversible Building Design). Hauek, zuzentarau, gomendio politiko eta eredu ekonomiko zirkular berriek lagundu zituzten. Sei proiektu piloturi esker, estrategia berri hau probatu ahal izan da. BAMB proiektuaren web-orrian kontsulta daitezkeen zenbait argitalpenek garatutako esperientzien berri ematen dute.
Eraikin itzulgarrien diseinua, eraberritzea sinplifikatuz, barne edo kanpoko eraldaketa eta osagailen berrerabilera, Belgikan(Circular Retrofit Lab eta Build Reversible In Conception), Bosnia-Herzegovina (Green Design Centre) eta Herbeheretan (Green Transformable Building Lab) probatu zen. Honela, dekonstrukzioa, eraldaketa eta berreraikitzea, benetako egoeretan edo modulu esperimentalen bidez probatu ahal izan ziren, berrerabilerari dagokion lekua emanez! Proiektu hauek hezkuntza-dimentsioa ere bazuten, Green Design Center-en helburua adibidez informazio-zentru publiko bilakatzea baitzen. BRIC proiektua (Build Reversible In Conception), lanbide-heziketa zentru baten (efp) ikasleekin eta ikasleentzat eraikia izan zen, eta Circular Retrofit Lab, Vrije Universiteit Brussel (VUB) unibertsitateko ikasleentzat laborategi gisa erabili zen.
Beste diseinu itzulgarri bat ere probatu zen, erakusketa mugikor baten egitura desmuntagarri eta moldakor bat garatuz (Reversible Experience Modules). Erakusketa honetan, berrerabilera ahalbidetzeko sortu ziren produktu eta eraikuntza sistemak erakutsi ziren. Material bakoitzarekin batera pasaporte birtuala aurkezten zen, hondakinak saihesten lagunduko zuen desmuntaketa gida bat. Material pasaportea benetako egoera batean probatu zen Alemanian (New Office Building). Eta jakina, material hauen berrerabilea ahalmena kontutan hartu zen!
Ferme du Rail, 2019, Paris – Réhabail (client), Grand Huit (architecture) with Albert&Compagnie + Scoping + Gamba + Toerana + Pouget + Dépollution Conseil + Bellastock, Mélanie Drevet (landscaping) with Jard2000 + Philippe Peiger – photo courtesy of Grand Huit
Ferme du Rail proiektua, Parisen 19. arrondizamenduan, hiri-nekazaritza lantzen duen auzo-ekipamendua da. Irisgarritasun zaileko lursail batean kokatua, trenbide desafektatu baten ondoan dago eta elkartasun lekua, aterpetxe, jatetxe eta topagunea da. Baserria osatzen duten bi eraikinak, baratze zentral, jatetxe, hangar eta negutegi baten inguruan kokatzen dira. Honi guztiari, gizarteratze prozesuan dauden langileei eta ingeniaritza, arkitektura edo baratzezaintza ikasleei zuzendutako hogei etxebizitza gehitzen zaizkio. Diseinu bioklimatikoaren printzipioen arabera, jatorri naturaleko eta berrerabilerako materialekin eraiki den low-tech baserri hau, permakulturari zuzendua dago eta helburu sozial batekin jaio zen. 2014ean, hiri-proiektu berritzaileen Reinventer Paris deialditik sortu zen.
Ferme du Rail, 2019, Paris – Réhabail (client), Grand Huit (architecture), Mélanie Drevet (landscaping) – photo courtesy of Grand Huit
Proiektuaren sorreran, Gran Huit arkitektura kooperatiba eta Mélanie Drevet paisajista daude. Arkitektura kooperatibak, ekonomia zirkularraren alorrean, zein gizarte eta elkartasun proiektuen inguruan lan egiten du. Auzoko biztanle eta erabiltzaileak, etorkizuneko operadore bihurtuko ziren aktore ezberdinez inguratu ziren. Hala nola, Travail et Vie laneratze enpresa, Atoll 75 eta Bail Pour Tous elkarteak, eta baita proiektuaren sustatzaile izango zen Réhabail erakunde soziala. Hau guztia, kontextu berezi batean garatu zen, Paris hiriak lursailaren jabea izaten jarraitu baitu, 50 urtera luzatzen den eraikuntza-kontratu baten barruan. Botere publikoek erraztutako lursailaren eskuratzea, finantziazio publiko eta pribatu ezberdinez osatzen da. Honek, begirada ekologiko eta sozial handiko programa garatzea ahalbidetu du. Materialen berrerabilera, bi ikuspuntu hauei erantzunez, elementu garrantzitsua izan da diseinatzaileentzat: “Materialak berrerabiltzeak eta gizarteratze-prozesuan dauden pertsonekin lan egiteak (…) logika bera jarraitzen dute. Ez bota eta ez baztertu.”¹
“Honezkero dagoenarekin” eta “geratzen denarekin” egitea, Grand Huit taldeko kideen lan egiteko modu berria bilakatu da. Beraientzat, berrerabilerak, “utzitakoaren balorizazioak”, dimentsio praktikoa du, baina jarrera moral eta politikoa erakusten du batez ere: “berrerabilera ez da «hobi» berrien ustiapena, materia eta pertsonen arreta berri baten aldarrikapena baizik”¹. Ingurumen-aginduez gain, arkitektoentzat, “denontzat, lan baliodun eta ez zapaltzailea lortzeko aukera babesteko”¹ modu bat da. Tokian-tokiko berrerabilera, hiriguneetan artisau eta langile funtzioak barneratzeko era bat da gainera.
Bestetik, berrerabileraren dimentsio memoriala azpimarratzen dute. Izan ere, berrerabileraren kontrako balazta garrantzitsuena ideologikoa da, eta “desiragarri izan daitezkeen utzitako elementuekiko begirada lantzea”¹ komeni da. Materialei eta hauekin lan egiten duten pertsonei, benetako lekua itzultzea, eta hortaz prozesuari, obra momentuari bere benetako balioa ematera daramatza. Helburua, etorkizuneko erabiltzaileak, ahalik eta azkarren elkarretaratzea litzateke, eraikitze-lanetara sarrera erraztuz, baina baita lekuko hainbat aktibitateri hasiera emanez, obra amaitu aurretik. Honela, obra gunea sorkuntzarako espazio demokratiko bihurtzen da, formakuntza kontextua ahalbidetuz. Hainbat laneratzeko enpresa, obrara bertaratuko dira: 16 atal teknikoetatik 5 enpresa hauen esku utzi ziren. Hona hemen arkitekturari bere dimentsio soziala bueltatzeko modu bat, objektu arkitekturarekin gertatzen den ez bezala. Bestetik, proiektuaren BZA bizi-zikloaren analisia burutu zen, eraikinak eskeintzen zituen onuren berri emateko eta bere inpaktu baxuko izaera azpimarratzeko (zurezko egitura, lastozko isolamendua, gaztainondo zurezko estaldura, jatorri naturaleko eta berrerabilerako materialen erabilera). Azterketa honek aldiz, ez du proiektuaren alde soziala kontutan hartzen. Arkitektoek, aspektu hau integratuko luketen aberastasun-adierazle berrien eta proiektu bakoitzaren “koste globalaren” ikuspegiaren alde agertu dira.
Reused stones, Ferme du Rail, 2019, Paris – Réhabail (client), Grand Huit (architecture), Mélanie Drevet (landscaping) – photo courtesy of Mélanie Drevet
berritutako etxebizitza sozialetatik berreskuratutako zurezko leihoak, teilatuan balustrada funtzioa betetzen duten jardineran eraldatuak (hareaz igurtzitako zura, panel forman mihiztatua) edo areto komunean buruz jarritako parket gisa erabiliak (zur jatorri berbera, baina oraingoan zatikatua). Hau guztia Atelier R-are-k gauzatu zuen;
faianza lauzak, stock-amaierakoak eta bainuetarako erabiliak (gela bakoitzaren berezko nortasunak muntaia-plano desberdina eskatzen du).
Berrerabileraren aurkikuntza eta honen ikuspuntu ekologiko eta sozial batekiko egokitzapenak, arkitektoak praktika hau garatzera bultzatu ditu. Honela, Parisko 19. arrondizamenduan, Maison des Canaux, proiektua abian da. Ekonomia zirkularraren, sozialaren eta solidarioaren erreferentzia-lekua, berrerabileraren erakusgarri izan nahi du. FCRBE proiektu europearraren (honi buruzko artikulua hemen) barruan garatu den proiektu pilotu honen helburua, tokiko berrerabilerako materialen %70 eta %100 artean integratzea da!
¹ Artikulu hau, Grand Huit kooperatibako kide diren Clara et Philippe Simay-k idatzitako “La Ferme du Rail – Pour une ville écologique et solidaire” liburuan inspiratuta dago. Liburua, 2022an argitaratu zen, Actes Sud argitaletxearen “Domaines du possible” kolekzioaren barruan. Hainbat zitazio atera dira bertatik.
Berrerabilerari dagokionean berriz, 2019an ICEB Café-n Clara Simay-k egindako aurkezpena ikusgarri dago. Eskuragarri berriz, ICEB-aren (Institut pour la Conception Écoresponsable du Bâti) web-orrian.
DfD siglek, Design for Deconstruction edo Design for Disassembly esan nahi dute ingelesez (deskonstrukzio edo desmuntaketarako diseinua). 2020an, Europar Batzordeak, ondoko definizioa proposatzen zuen publikazio batean (Circular Economy – Principles for Building Design) kontzeptu hau azaltzeko : “Approach to the design of a product or structure that facilitates deconstruction at the end of its useful life, in such a way that components and parts can be reused, recycled or recovered for further economic use or, in some other way, diverted from the waste stream”. Sorkuntza eta diseinu fasean bertan, eraikin baten etorkizuneko deskonstrukzio edo desmuntatzea kontutan hartzean datza, partziala edo erabatekoa izan daitekeena. Hau dena, osagaien eta materialen berrerabilera edo birziklatzea sinplifikatzeko, eta aldi berean hondakinen eta lehengaien produkzioa murrizteko. Ikuspegi honek, beraz, deskonstrukzioa eraispena baino onuragarriagoa dela erakutsiko du.
Dena den, eraikinen eta hauen osagaien bizitza baliagarriaren amaierari buruzko gogoetak, ez luke ezkutatu behar, bizitza mugatuko eraikinen ikuspegiak izan dezakeen eragin gaiztoa. Hortaz, eraikinen eta hauen osagaien bizitza baliagarriaren luzatzeaz ere jardun behar da. Dekonstrukzio kontutan hartzen duen eraikin baten sortze prozesuak, bere akzio-eremua moldagarritasunera zabaldu behar du, DfD/A edo Design for Disassembly and Adaptability kontzeptuaren bidez. Desmuntaiaz gain, eraikin baten mantentzea, eraberritzea edo eraldaketa zein honen osagaien konponketa edo ordezkapena ere kontutan hartu beharko dira. Eraikuntzen bizitza baliagarriaren luzapena bultzatzea, materialen ordezkapena edo hauen deskonstrukzioa ahalbidetuz, berrerabilerari behar duen balioa ematen dioten kontzeptuak dira! Honetaz gain, beste estrategia zirkular batzuk, kontzeptu hauetara hurbiltzen dira, hala nola, design for longevity and durability, design for change(DfC) edo eraikin itzulgarrien diseinua (reversible building design). Hemen aipatutako ideia edo kontzeptuak beste arlo batzuetara ere zabal daitezke.
Materialen eta eraikuntza tekniken aukeraketa, design for deconstruction eta diseinu itzulgarriaren prozesuaren muina dira. Materialak iraunkorrak izan behar dute eta hauen arteko mihiztatzeak, desmuntaketa azkar eta merkea ahalbidetu behar du, tresneria astunen erabilera saiheztuz. Loturak, eskuragarriak eta desmuntagarriak izango dira eta finkatze mekanikoak pribilegiatuko dira. Buloi, torloju edo iltze bidezko loturak hobetsiko dira, erauzgarriak ez diren lotura kimikoak beharrean, aglutinatzaile, zigilatzaile, itsasgarri edo soldadura adibidez. Honetaz gain, teknika eta materialei buruzko informazio igorpena ahalbidetu behar da.
Mundu anglosaxoitik datozen gai honen inguruko hainbat lan aurki ditzakegu. EPA-k (United States Environmental Protection Agency) Design for Deconstruction-i buruzko dokumentua eta proiektu pilotuei buruzko informazioa argitaratu du. Bestetik, Hamer Center for Community Design (The Pennsylvania State University) delakoak, Design for Disassembly gaiari buruzko gida idatzi du. Europan, Europar Batzordearen argitalpenaz gain, BAMB proiektu europearrak diseinu itzulgarriari (Reversible Building Design) buruzko protokoloa proposatzen du. Gaiari buruzko beste artikulu bat ikusgarri dago Archdaily web-orrian eta beste bat Arquia Fundazioaren blogean.
Azken hamarkadetan, nabarmen hazi da estatu espainiarreko arkitektura eskolatan emakume ikasle kopurua: laurogeigarren hamarkadan %15 ziren, eta gaur egun %50 baino gehiago. Hala ere, ikasle kopuruaren handitzeak ez du oraindik esan nahi, arkitekto emakumeen egoera profesionala hobetu denik. Euskadiren kasu zehatzean, Veronica Benedet arkitektoak agerian uzten du, 2020an Emakunderen (Emakumearen Euskal Erakundea) finantziazioari esker burututako “Arquitectas (In)visibles en Euskadi” ikerketan. Lan honek erakusten duenez,“Euskadiko emakume arkitektoek magnitude ezberdineko zailtasunak jasaten dituzte arkitekturaren ia esparru guztietan, bai irakaskuntza eta ikerketa eremuetan, lanbidearen praktika librean zein lidergo postuetan eta, bereziki, beraien ekarpenen gizarte-onarpenean”. Honen adierazgarri da arkitektura eskolen ikasketa-plana, zeinak gaur egun oraindik, jenio eta egile indibidualaren ideia duen ardatz nagusi. Gainera, emakume arkitektoek historian zehar egindako ekarpena eta ondarea alde batera uzten ditu, eta ikasleak emakumezko erreferentziarik gabe geratzen dira. Ikasketa-planak, obra berriari zuzendutako ikasgai formalekiko zaletasuna erakusten jarraitzen du, birgaitze edo zaharberritzearen aurretik, eta arkitekturaren dimentsio soziala ahaztuz.
Ikasketak amaitu ostean, emakumeek lan-mundu maskulinizatu batera moldatzeko eta honekin bat egiteko beharra izanten dute. Lan-esparruan gizonezkoek, gaur egun oraindik, segurtasun eta profesionaltasun handiagoa inspiratzen diote bezeroari, zeinak askotan dudan jartzen duen arkitekto emakumeen ahalmena eta autoritatea. Bestalde, emakume askok pairatzen duten lan-diskiminazio eta prekarietateaz gain, eskola garaian ikasitako eta barneratutako lanbidearekiko erabateko dedikazioak, gehienek lanbidea partzialki edo guztiz uztea eragiten du, bateraezina baita gaur egun oraindik emakumeek betetzen dituzten etxeko lan eta zaintzarekin (ikerketan elkarrizketatutako emakumeen erdiek bakarrik betetzen dituzte etxeko lanak). Honela, emakumeak pixkanaka desagertu egiten dira lan-esparruetatik. Arkitektura eta ingeniaritza zerbitzuetako zein Euskadiko arkitektura elkargoetako kide diren emakumeen ehunekoa, %30 ingurukoa da. Donostiako DAGET-an adibidez, irakasle eta ikertzaileen %24a baino ez dira emakumeak. Saritutako eta argitaratutako emakumeen ehunekoa are txikiagoa da. Veronica Benedet-en ikerketa Euskadin ardaztuta dagoen arren, egoera hau beste leku askotan errepikatzen da. Esanguratsua da adibidez, Denise Scott Brown arkitekto eta hirigileak aitortua izateko egin zuen borroka (El Pais-en honen inguruan argitaratutako artikulua ikusgarri hemen). Baita Bauhaus eskolako edo Espainiako emakume arkitekta aitzindarien ikustezintasuna (gai hauen inguruan El Pais egunkariak argitaratutako artikuluak hemen eta hemen).
Egoera honek, emakume asko arkitektura eta eraikuntzarekin zerikusia duten lan-alternatibak bilatzera bultzatzen ditu. Arkitekto emakumeen ekarpena eta genero-ikuspegia kontutan hartuko dituzten lan-jarduerak eta ingurumen, gizarte, kultura dimentsioa eta talde lanerako joera dutenak. Besteak beste, hirigintza inklusiboa, birgaitzea, zaharberritzea edo berrerabilera bezalako praktikek joera androzentrikoak hausten lagun dezakete, arkitektura inklusiboari lekua eginez. Berrerabileraren sektorea, bere ahalmen eraldatzaileaz ohartzea espero dugu!
Pritzker arkitektura saria Diébédo Francis Kéré (Burkina Faso) arkitektoari eman berri zaio. Aukeraketa honek, sariak distira alde batera uzteko hartu duen joera erakusten du, ingurumena eta gizartea errespetatzen dituzten sorkuntza prozesuetan zentratzeko. Ez da kointzidentzia Pritzker sariaren azken irabazleetako askok, Global Award for Sustainable Design saria ere irabazi izana. Kezka hauen artean, eraikuntza materialen berrerabilera, proiektu askotan zabaltzen ari da. Diébédo Francis Kéré-ren ikuspuntua kolaboratzailea da, eraikuntza metodo tradizionalak berrinterpretatzen ditu eta lurra edo zura bezalako tokiko baliabideen zein berrerabileraren inguruko interesa erakusten du. Eraikitzeko modu errazak eta materialen aukeraketak, besteak beste, biztanleak, autoeraikitze-logikaren barruan, eraikuntza teknikez jabetzea ahalbidetzen du eta tokiko ekonomia garatzen laguntzen dute. Arkitekto honentzat hezkuntza gai bereziki garrantzitsua dela dirudi eskola ugari proiektatu baititu. Lehenik eta behin, lehen mailako eskola eraiki zuen bere jaioterrian Gando-n (2001, Burkina Faso). Antzeko beste proiektu batean, Schorge-ko bigarren hezkuntzako eskolan, eraikuntzaren teilatuaren egitura eta kofratze-paneletatik ikasleen aulkiak egiteko metala eta zura lortuko ziren. Kasu honetan obrako hondakinak baliabide berri bilakatzen dira, bertakoak eta merkeak!
Pritzker sariaren beste garaile batzuk berrerabilera erabiltzen dute. Dudarik gabe, adibiderik ezagunena Wang Shu (Txina) arkitektoarena da, zeinak Amateur Architecture Studio-ren barruan Lu Wenyu-rekin batera, Ningbo-ko historiaren museoa (2008, Txina) sortu zuten. Museoaren fatxadak hiriaren alde zaharraren eraispenetik berreskuratutako materialez apainduak daude. Aurrerago prozesu berbera errepikatuko da. Nabarmentzekoa da Txinako arkitektura tradizionalaren zati bat suntsitu dela. 2006ean Veneziako arkitektura Bienalean, arkitektoak Tiled Garden proiektua eraiki zuen, Hangzhou eskualdean suntsitutako eraikinetatik berreskuratutako 66000 teilarekin eraikiz (Wang Shu-ren obrari buruzko bi artikulu ikusgarri Archdaily-n hemen eta hemen). Bestetik, Anne Lacaton eta Jean-Philippe Vassal arkitektoek Frédéric Druot-ek lagunduta, eraispena irtenbiderik onena izatetik urrun dagoela erakusten digute beraien etxebizitza-blokeen eraldaketa proiektuen bidez. Bien bitartean, Alejandro Aravenak (Txile) eta bere Elemental bulegoak, etxebizitza multzoak sortu zituen, autoeraikuntza eta berrerabilera sustatuz. Diseinu irekiko eraikinak dira (planoak eskuragarri daude bulegoaren web-orrian), biztanleei autoeraikuntza eta berrerabilerarekin zerikusia duten praktikak ahalbidetzen dituztenak. Arkitektoak berak berrerabilera bultzatu zuen 2016ko Veneziako Arkitektura Bienalerako pentsatutako proiektuan 90t material berreskuratu zituenean (artikulua hemen). Balkrishna Doshi (India) arkitektoak ere etxebizitza sozialak eraikitzen ditu. Studio Sangath izeneko bere bulegoak, beste obretatik ekarritako material berrerabiliak erabiliko ditu, hala nola, zeramikazko baldosa ugari (gai honi buruzko artikulua ikusgarri Archdaily-n). Azkenik Shigeru Ban (Japonia), desmuntatu, garraiatu eta hortaz berrerabili daitekeen arkitekturan espezializatu da. Diseinatzen dituen zurezko edo kartoizko egiturak hainbat eremutan erabiltzen dira. Besteak beste, larrialdiko arkitekturan, aldi baterako aterpeak (gai honi buruzko artikulua ikusgarri Archdaily-n), eliza edo kontzertu-areto bat diseinatuz, azken hauek iragankorrak baitira. Ikuspuntu berdina jarraituz arkitektoak bulego-eraikin edo museo nomada bat eraiki zituen. Bestalde, 2015ean Nepalen lurrikararen ondoriozko obra-hondakinetatik berreskuratutako adreiluak erabiliko ditu zurezko egitura zuten eraikuntza berriei gehitzeko (gai honi buruzko artikulua ikusgarri Designboom-n).
Jakina den bezala, berrerabilera ez da arkitektura sarien irabazleetara mugatzen. Izan ere, ezezagunagoak diren beste arkitekto eta eraikitzaileentzat ez bezala, saritutako arkitekto batzuentzat, berrerabilera keinu arkitektoniko puntuala da. Hala eta guztiz ere, sariek, askotan alde batera uzten den praktika hau agerian jartzeko ahalmena dute. Pritzker saria jaso ez duten arkitekturako beste izar batzuk ere berrerabileraren ikusgaitasuna areagotzen laguntzen dute. Kengo Kuma (Japonia) arkitektoak adibidez, tokiko eraikuntzetatik berreskuratutako teila zaharrak erabili zituen China Academy of Art’s Folk Art Museoaren (2015, Txina) fatxadan eta estalkian. Eskala txikiagoan, Murai Masanari Art Museoaren (2003, Japonia) fatxadan eraikin zahar baten materialak erabili zituen. Europan Mecanoo (Herbehereak) bulegoko arkitektoek, harri eta adreilu zaharrez osatutako mosaikoa sortu zuten Netherlands Open Air Museoaren (2000, Herbehereak) fatxada nagusia konposatzeko. Ideia berdina jarraituz, kanal bateko ur-hesi batetik berreskuratutako zutoin-ohol zaharrak erabili zituzten Kaap Skil museoaren (2011, Países Bajos) fatxada eraikitzeko. Honela, bertako biztanleek zur flotatzailea berrerabiltzeko zuten modu tradizionala berreskuratu eta omendu zen (gai honi buruzko artikulua ikusgarri Opalis web-orrian). MVRDV (Herbehereak) bulegoko arkitektoek berrerabilerarekiko interesa erakutsi zuten Bogotá Book Fair-rako (2016, Colombia) eraiki zuten pabilioi herbeheretarra diseinatu zutenean. Bertan erabilitako sistema modularrak elementu desmuntagarriak eta konbinagarriak uztartuko ditu hiriko gune ezberdinetan liburutegi gisa erabiltzeko. Azkenik Snøhetta ( Norvegia) arkitektoen ZEB Pilot House (2014, Norvegia) proiektu pilotua, zero emisio gordindun eraikina lortzeko esperimentua da. Energikoki autosufizientea izateaz gain, berrerabilera material ugariz osatuta dago!
