History – Adokin

Guerre aux démolisseurs

Interior view of the Saint-Landry church, demolished in 1829 – unknown author – Musée Carnavalet, Histoire de Paris (Public domain)

XIX. mendean, Victor Hugo idazlea ondare arkitektonikoaren eta erdi-aroko arkitekturaren defendatzaile garrantzitsuenetako bat izan zen. Adibide garbiena orokorrean katedral gotikoen inguruan egin zuen defentsa izan zen eta bereziki Pariseko Notre-Dame katedralarena. Note sur la destruction des monuments en France (1825) eta Guerre aux démolisseurs (1832) idatzietan, egileak eraikuntza hauen suntsiketaren arduradunak ziren “espekulatzaile kaldarren” kontra egin zuen, eraikin baten edertasuna guztiona zela argudiatuz eta ondarea babestuko zuen lege bat eskatu zuen.

Bi testu hauetan orduan burututako suntsiketen zerrenda luzea aipatzen da, tartean Saint Landry elizarena. Honetaz gain, hainbatetan suntsiketa hauetatik ateratako materialen salmenta eta berrerabilpena kritikatzen ditu. Victor Hugok ohartarazi zuenez, harginak behar dituen materialak hondakin zoragarri hauetatik ateratzen ditu eta jabearen jarrerarekin haserre agertu zen. Monumentua mirestu beharrean, harri harrobi bat besterik ikusten ez zuela esanez eta Partenoia harriaren prezioan salduko zukeela gaineratu zuen. Harginaren kasua ezberdina zen idazlearentzat, elizaren eraispenean parte hartzen zuen arren, elementu batzuk berrerabili zituelako etxetxo miresgarri bat eraikitzeko.

Ondarearen babesarekin lotutako materialen berrerabilpenaren testuingurua oso zehatza den arren, heldu beharreko zailtasun eta kontraesanak nabarmentzen ditu. Nola sustatu daiteke elementu eta eraikinen berrerabilpena errespetuz? Nola saihestu daiteke espekulazioa berrerabilpenaren arloan? Nola ekidin daiteke berrerabilpena aitzakiatzat soilik hartuz eraikinaren eraispena?

“Guerre aux démolisseurs” idatziaren bertsio frantsesa eskuragarri wikisource orrian.

Déconstruction d’une cheminée d’usine

Lantegia eta bere tximinia (irudi adierazgarria) – Aubervilliers hacia 1900, France (Public Domain)

« La Nature » astekari frantsesak, zientziak artearen munduan eta industrian dituen aplikazioei buruzko aldizkariak, fabrika-tximinia baten dekonstrukzioaren kronika argitaratu zuen 1884an. Tximini honen desmuntaketa, hau osatzen zuten materialak berreskuratzeko egin zen.

«Lantegi baten tximiaren eraispena kondizio zehatz batzuetan burutu behar da, handik ateratako materialak berrerabiliak izan daitezen, inguruko eraikuntzek bertaratzea zailtzen duten arren. Hau izan zen MM. R. M. et J. Bancroft-ek konpondu zuten arazoa (…)» (aldizkariaren laburpena Adokin-ek itzulia).

Idatzia eskuragarri dago hemen frantsesez: Conservatoire numérique des Arts et Métiers (Cnum), p.382. Bertan adreiluak tximiniaren barrualdetik jeisteko erabilitako prozesu teknikoa deskribatzen da. Helburua hauen erorketa moteltzea zen, eta horretarako, airearen konpresioa ahalbidetzen zuen pasabide bertikalez osatutako sistema bikoitza eta ate elastikodun kutxa eraiki zituzten. Adibide honetan, dekonstrukzio arduratsu eta zorrotz baten ideia aurkezten da, inguruko eraikinak eta berreskuratutako materialak babestu ahal izateko.

Re-use until the 20th century

Palacio de la Industria (Main building, Barcelona Universal Exposition) – 1888 (unknown author) – public domain

Gaur egun eraikuntza materialen berrerabilerak praktika marjinala dirudien arren, oso ohikoak zen duela mende bat. 1890.an Diario de Cataluña-k (pasartea hemen behean) lote ezberdinetan banatutako materialen salmenta publiko baten gertakizuna kontatzen zuen. Material hauek (teilak, zura, burdina…) Bartzelonako Industria Jauregiaren dekonstrukzio partzialetik atera ziren. Elementu hauekin geroago egindako berrerabilpen proiektuak ere aipatzen ziren bertan.

Modu berean, belgikako « Le Soir » egunkariak (pasartea hemen behean) Laeken-eko Gaztelu Errealeren eraispenetik ateratako materialen (metalezko habexkak, ateak, leihoak…) salmenta publikoari buruz idatzi zuen 1893an. Garai berean, beste egunkari batzuk ere, material zaharren denda eta biltegiei buruzko aipamenak egin zituzten. Proiektuak, errekuperatutako materialak salduz finantzatzen zirela esaten zen eta desjabetze prozesuek material salmenta bultzatzen zutela aipatzen zen.

Berrerabilera praktikak indarrean egon ziren XX. mende hasierararte. 1903.an Frantzian, «L’Annuaire du Bâtiment, des Travaux Publics et des Arts Industriels» dokumentuak (pasartea hemen behean) material ezberdinen (lauzadura, galtzada-harri, harri, teila, leiho, habexka…) desmuntaketa, garbiketa, garraio eta muntaketa lanen prezioen zerrenda argitaratu zuen.

Diario de Cataluña (16-01-1890), p. 2 : « En uno de los días de la semana próxima, se verificará una subasta pública para la adjudicación de los materiales procedentes del derribo de las naves laterales del Palacio de la Industria. Se han formado lotes de diversas clases, entre ellos de tejas, maderas y hierro. Parte de dichos materiales se aprovecharán para la verja y galerías del nuevo Palacio Real que se está construyendo en la Ciudadela. También se destinará otra parte a las puertas, cerca y otras dependencias del nuevo Matadero. »

Le Soir (10-12-1893), p. 3 : « Le receveur des domaines de Bruxelles-banlieue […] procédera […] au jardin du Château royal de Laeken, à la vente publique de vieux matériaux et objets provenant de la démolition du Château royal de Laeken, consistant en poutrelles de fer (11,280 kilos), vieux plomb (450 kilos), vinc [sic] zinc (400 kilos), 425 châssis, portes, un dynamo en bon état avec accessoires, etc., etc. »

Annuaire du Bâtiment des Travaux Publics et des Arts Industriels (1903), p. 2312 y siguientes, y principalmente p. 2322 et 2323 (los precios se indican en francos y céntimos): « Prix et renseignements pouvant être appliqués aux appareils, articles, matériaux & produits ordinairement employés […] / Décarrelage de carreaux petits et grands avec son réemploi sur place (le mètre superficiel) 0 09 […] / Découverture (au mètre superficiel) : – en ardoise 0 24 – en zinc pour réemploi 0 27 – en tuiles plates 0 20 – en tuiles à emboîtement 0 10 […] / Dépavage de pavés posés sur mortier de chaux sans transport, mais avec rangement et décrottage, le mèt. Sup. 0 25 […] / Dépose de pierres avec soin pour être conservée [sic] […], le mètre cube 7 00 […] – en démolition 3 70 […] / Dépose et repose de persiennes […] / Dépose de verres, compris démasticage, (prix moyen) le mètre superficiel 1 05 / Dépose et repose de vasistas, la pièce 0 60 / Dépose et repose de châssis de toit […] / Dévoligeage (au mètre superficiel) – pour réemploi 0 30 – pour démolition 0 10 […] »

Duomo di Pisa

Giorgio Vasari-k (1511-1574), artearen historiaren eraitzailetzat hartzen den Arkitekto, eskultore eta margolari bikainenen bizitza (Le vite de’ più eccellenti pittori, scultori e architettori) obra argitaratu zuen Florentzian 1550ean eta 1568an. Egileak erdi aroan gauzatu zen Pisako Duomoaren eraikuntza aipatzen du hitzaurrean. Eraikuntza, Buschetto arkitektoaren zuzendaritzapean hasi zen XI. mendean eta estilo erromatar eta bizantziarrean oinarritzen da.

Vasarik, zutabeen, oinarrien, kapitelen, erlaitzen, eta elementu hauek proiektuaren sorkuntzan integratzean jarraitutako berrerabiltze praktiken deskribapena egiten du. Artikulu honen amaieran, Vasariren azalpenaren ingelesezko testu zatia aurki dezakezue, Gutenberg proiektuaren (online liburutegia) web-orrian ere eskuragarri dagoena.

« From such beginnings design and a general improvement in the arts began to make headway in Tuscany, as in the year 1016 when the Pisans began to erect their Duomo. For in that time it was a considerable undertaking to build such a church, with its five aisles and almost entirely constructed of marble both inside and out. This church, built from the plans and under the direction of Buschetto, a clever Greek architect from Dulichium, was erected and adorned by the Pisans when at the zenith of their power with an endless quantity of spoils brought by sea from various distant parts, as the columns, bases, capitals, cornices and other stones there of every description, amply demonstrate. Now since all these things were of all sizes, great, medium, and small, Buschetto displayed great judgment in adapting them to their places, so that the whole building is excellently devised in every part, both within and without. Amongst other things he devised the façade, which is made up of a series of stages, gradually diminishing toward the top and consisting of a great number of columns, adorning it with other columns and antique statues. »

Testu osoa kontsultagarri hemen: Le vite de’ più eccellenti pittori, scultori e architettori, Giorgio Vasari

Codex Theodosianus

Erromatar Inperioaren garaian, eraikuntza materialen berrerabilpena ohiko jarduera instituzionalizatua zen (ikusi artikulua hemen). Izan ere, praktika hauek bultzatzen zituzten testuak aurki ditzakegu. Codex Theodosianus idatziak, 438. urtean Theodose II enperadoreak iragarritako IV. eta V. mendeko lege-multzoa, De operibus publicis zatian hau esaten du: eraikin publikoak babestuak egon behar dute eta hauen zaharberritzea sustatuko da; eraispena ezinbestekoa den kasuetan, osagai ezberdinen berrerabilera ahalbidetzeko hauen dekonstrukzioa bultzatuko da eta gainera eraispen baimenaren onarpena berrerabiltze aukerei lotua egongo da. Inperioaren amaieran, legediak ordena ideologiko eta estetikoko motibazioak zituela uste da. Gaur egun oraindik indarrean dagoen kezka honek, kontserbazioa berrerabiltzearen aurretik jartzen du. Tokiko berrerabiltzearen ardura ere aipatzen da testuan.

Informazioa artikulu honetatik dator: Spolia in Roman Cities of the Late Empire : Legislative Rationales and Architectural Reuse, Joseph Alchermes (Dumbarton Oakes Papers, Trustees for Harvard University, Vol. 48, 1994).

Rediviva Saxa

*Arco di Constantino* – Roma 1893-1903, Fratelli Alinari – Rijksmuseum (Public domain)

Eraikuntza elementuen berrerabilpena ez da jardunbide berria. Antzinatetik, sarri erabilia izan da arrazoi ekonomiko eta militarrengatik, defentsa harresien kasuan adibidez, baina baita arrazoi ideologiko eta kulturalengatik ere, ondare-kudeaketa praktiken kasuan esaterako.

Materialen berrerabiltzea (material noble edo dekoratiboak batez ere), ohiko praktika izan zen Erromako inperioaren amaieran zehar, non biltegiratze gune espezifikoak egokitzen ziren. Constantin arkua (315 K.o.) elementu dekoratiboen berrabilpenaren garrantziaren adibide garbia da. Lan egiteko modu hau, spolia (spolium) zentzu negatiboa duen terminoari lotua egon da. Erromatarrek nahiago zuten rediviva saxa adierazpena, definizioz bizitza berria duten harriak (birsortutako edo berriztutako harriak).

Berrerabiltzearen begirada historiko honen bidez, inoiz galdu behar ez zuen bere ohiko ikuspegia itzuli nahi diogu!

Ikusi gaiari buruzko artikuluak

Joseph Alchermes : Spolia in Roman Cities of the Late Empire : Legislative Rationales and Architectural Reuse (Dumbarton Oakes Papers, Trustees for Harvard University, Vol. 48, 1994).

J. A. Domingoren argitalpena, Kataluniako adibide zehatz bati buruzkoa: La reutilización de material decorativo clásico durante la Tardoantigüedad y el Altomedioevo en Cataluña (Buttleti Arqueològic, Vol. 32, 2009).